लिंग समानता जोपासणारा समाज निबंध
LING SAMANTA JOPASANA NIMABNDH
आधुनिक काळातील कोणत्याच क्षेत्रामध्ये स्त्री ही पुरुषापेक्षा कुठेही मागे नाही या उलट ती कांकणभर सरसच काम करते असे दिसून आले आहे. असे असताना स्त्रीला मागे खेचणारा समाज आजही दिसून येतो.तेव्हा स्त्री पुरुष समानता अर्थात लिंग समानता जोपासणारा समाज निर्माण होण्याची गरज ही एक अत्यावश्यक आणि कालोचित गरज प्रखरतेने जाणवल्याशिवाय राहत नाही.
स्त्री ही अबला नसून सबला आहे हे अनेक कर्तृत्ववान स्त्रियांनी वेळोवेळी दाखवून दिले आहे. समाजाची अनेक बंधने आणि आणि धर्माच्या अनेक बेड्या असूनसुद्धा स्त्रियांनी वेळोवेळी आपल्या कर्तबगारीने समस्त पुरुष वर्गाची मक्तेदारी विविध क्षेत्रांमध्ये तोडून मोडून फोडून फेकून दिली आहे. स्त्री ही अबला नसून पुरुषांपेक्षा कैकपटीने सहनशील, शक्तिशाली आणि बुद्धिमान आहे.
कविवर्य कुसुमाग्रज म्हणतात,
“साऱ्याच कळ्यांना जन्मसिद्ध हक्क असतो फुलण्याचा,
जमिनीतला वतन वारसा आभाळभर कोरण्याचा…..”
प्रत्येक कळी फुलू इच्छिते. तो तिचा जन्मसिद्ध हक्क आहे. तसा प्रत्येक मुलीचा फुलण्याचा, आपला वसा आणि वारसा काळाच्या पटावर कोरण्याचा हक्क आहे. तो हक्क तिला निसर्गाने दिला आहे. हा निसर्गदत्त हक्क नाकारण्याचा कोणत्याही समाजव्यवस्थेला अधिकार नाही आणि जबरदस्तीने जर असे समाजव्यवस्था करत असेल तर; त्या समाज रचनेमध्ये क्रांतिकारी बदल होण्याची गरज आहे.
राष्ट्रमाता जिजाऊ, झाशीची राणी लक्ष्मीबाई,अहिल्याबाई होळकर, क्रांतीज्योती सावित्रीबाई फुले, भारताच्या पहिल्या पंतप्रधान इंदिरा गांधी, पहिल्या राष्ट्रपती प्रतिभाताई पाटील, भारताच्या सुकन्या कल्पना चावला, सुनीता विल्यम्स, पी टी उषा, करनाम मल्लेश्वरी अशा केवळ थोडक्या नव्हे तर शेकडो-हजारो स्त्रियांनी भारताच्या गौरवामध्ये मोलाची भर टाकली आहे. प्रत्येक पुरूषाची आई, पत्नी, बहीण, मावशी, आजी,मुलगी ही त्या पुरुषाला मोठे करण्यामध्ये आपला सिंहीणीचा वाटा उचलत असते. असे असूनही पुरुषसत्ताक समाजरचनेत स्त्रियांना डावलले जाते;मुलीच्या गर्भाचा गर्भाशयातच खून होतो; हुंड्यासाठी स्त्रियांचा अनन्वित छळ होतो; घरातील मुलालाच शिक्षणामध्ये प्राधान्य दिले जाते; मुलींना शिक्षणापासून वंचित ठेवले जाते; मुलगी कितीही कर्तबगार असली तरी ती मुलगी आहे असेच म्हटले जाते हे बघितले म्हणजे लिंग समानता निर्माण होणारा समाज ही काळाची गरज आहे असे वाटल्यावाचून राहत नाही.
स्त्रीभृण हत्येच्या समस्येविरुद्ध काम करणाऱ्या डॉक्टर सुधा कांकरिया म्हणतात;
“एक उणे एक होते शून्य,
शून्याकडे प्रवास करू नका,
जगाला वाचवण्यासाठी,
स्त्री जन्माचे स्वागत करा,
स्री जन्माचे स्वागत करा.”
स्त्री जन्माचे स्वागत मनमोकळेपणाने, प्रांजळतेने आणि समानुभूतीने करणारा समाज निर्माण होण्यासाठी समता आणि समानता या मूल्यांनी परिपूर्ण असे डोळस सामुदायिक नेतृत्व निर्माण व्हायला हवे.
परंतु येथे एकिकडे स्री अबला नाही सबला आहे असे म्हणणारा समाज कर्तृत्ववान स्त्रियांचे कर्तृत्व नाकारताना दिसतो. समाज तात्पुरता प्रशंसा करतो आणि दुसरीकडे या मुलींना अजूनही फुलण्याचा हक्कच नाही आणि अस्तित्व राखण्याचाही अधिकार नाही अशीच बुरसटलेली मानसिकता ठेवून स्त्रियांना आपला जन्मजात हक्क नाकारताना दिसून येतो. हे फार वाईट आहे. अजूनही लिंग समभाव ठेवणारी समाजरचना अस्तित्वात येत नाही ही शोकांतिका आहे.
समाज रचनेमध्ये हळूहळू परिवर्तन होत आहे. परंतु यासाठी सातत्याने प्रयत्न करण्याची गरज आहे. शिक्षण देऊन, जाणीव जागृती करून किंवा कधी कायद्याचा बडगा दाखवून लिंग समानतेचा प्रश्न सोडवायला हवाच. परंतु एकंदरीत पुरुषी मानसिकतेमध्ये आमूलाग्र बदल होण्याची गरज मला वाटते. स्रीने सुद्धा आपल्या मुलीला जन्म देण्याचा आपला हक्क बजावण्यासाठी अधिक गंभीर होण्याची गरज आहे.मुलीला शिकण्यासाठी, तिला स्वतःच्या पायावर उभे करण्यासाठी, समाजाने एकदिलाने काम करण्याची फार मोठी आवश्यकता आहे.
लिंग समभाव जोपासणारा समाज निर्माण होण्यासाठी शिक्षण ही फार मोठी जबरदस्त शक्ती आहे.शिक्षणाच्या माध्यमातून स्री सर्व क्षेत्रे पादाक्रांत करत आहे. समाजकारण,राजकारण, विमानसेवा, अवकाश प्रवास,पोलीस दल, लष्कर,संशोधन,शिक्षणक्षेत्र अशा विविध क्षेत्रांमध्ये स्त्रीने आपल्या कर्तृत्वाची चमक दाखवण्यास मोठ्या प्रमाणात सुरुवात केली आहे. स्री ही पुरुषांची प्रचंड मोठी स्पर्धक निर्माण झाली आहे. असे असताना स्त्रियांना अजूनही कमी लेखण्याची प्रवृत्ती दिसून येते. त्यासाठी स्त्रियांनी अधिक सक्षम होण्याची गरज आहे. यादृष्टीने स्त्रियांचे सक्षमीकरण आणि सशक्तीकरण अधिकाधिक गरजेचे वाटते.भारताच्या आधुनिक काळातील कायद्यानुसार स्री ही संपत्तीची समान वाटेकरी आहे. असे असले तरी घराण्याला वारस म्हणून मुलगा हवा, मुलगी कर्तृत्ववान असली तरी मुलगी नको,ही वृत्ती अजूनही समाजात खोलवर रुजलेली दिसून येते. मुलगा कर्तृत्वान नसला तरी तो कुलदीपक समजला जातो. आज एकविसाव्या शतकातही नाईलाजास्तव जन्म द्याव्या लागणाऱ्या मुलीला नकोशी नाव दिले जाते. ही समाजाच्या अधःपतनाची एक ठळक खूण म्हटली पाहिजे. “नकोशीला हवीशी करूया” या सारखी मोहीम चालवावी लागते. ही लाजिरवाणी गोष्ट आहे. स्त्री भ्रूणहत्या ही कायद्याने गुन्हा आहे. तरीसुद्धा अनेक ठिकाणी असे गुन्हे घडताना उघडकीस येतात. हे कशाचे द्योतक आहे? हे निश्चितच समाज अजूनही स्रीकडे बुरसटलेल्या, रूढीग्रस्त नजरेने पाहत आहे; याचेच द्योतक असून लिंग समभावाचे शिक्षण प्रत्येक व्यक्तीच्या मानसिकतेला घडवताना किती गरजेचे आहे हेच दिसून येते.
सामाजिकदृष्ट्या स्त्रीचे स्थान हे समान पातळीवर आणण्यासाठी आजही समाजाच्या मुली फक्त शिक्षणावर काम करणे आवश्यक वाटते. समाजाचे शिक्षण हे केवळ समाज माध्यमातून होत नसून ते विविध प्रकारच्या पातळ्यांवर होत असते. समाज शिक्षणासाठी लिंग समभाव मध्यवर्ती ठेवून अभियाने राबवण्याचे गरज मला वाटते.
भारताच्या राज्यघटनेने दर्जाची आणि संधीची समानता प्रत्येक नागरिकाला बहाल केली आहे.असे असताना स्त्रियांच्या बाबतीत दर्जा आणि संधीची समानता अजूनही निर्माण झाली नाही; हे दुर्दैवाने कबूल करावी लागेल. लिंग समभाव असणाऱ्या समाज रचनेला जाणीवपूर्वक संवर्धित करावे लागेल. म्हणजे राज्यघटनेची खऱ्या अर्थाने अंमलबजावणी होईल आणि स्वातंत्र्याच्या अमृतमहोत्सवी वर्षांत स्रिच्या स्वातंत्र्याची नवी सनद समस्त स्त्री वर्गाला भेटेल.
प्रेरणा जिजाऊंची वसा सावित्रीचा
PRARANA JIJAUNCHI VASA SAVITRICHA
हिंदवी स्वराज्य स्थापन करणारे छत्रपती शिवरायांच्या माता अर्थात भारत राष्ट्राच्या माता राष्ट्रमाता जिजाऊ या प्रेरणेचा जिवंत आणि सार्वकालिक स्रोत आहेत. राष्ट्रमाता जिजाऊंनी शिवबाला जन्म दिला आणि दोघांनी मिळून स्वातंत्र्याला जन्म दिला आणि स्वातंत्र्याची धगधगती मशाल नव्हे तर यज्ञकुंड अवघ्या हिंदुस्तानात पेटले.
सत्यशोधक विचार, आचार आणि दीनदलित आणि स्त्रियांच्या शिक्षणाचा गौरवशाली वसा आणि वारसा निर्माण करणाऱ्या क्रांतीज्योती अर्थात आधुनिक सरस्वती सावित्रीबाई फुले या स्त्री शिक्षण आणि बहुजनांच्या पुनरुत्थानासाठी गेल्या पावणेदोनशे वर्षात प्रेरणास्रोत ठरले आहेत.
राष्ट्रमाता जिजाऊंनी त्याकाळच्या शतकानुशतके परकीय आक्रमकांच्या विरुद्ध स्वातंत्र्याचे यज्ञकुंड पेटवण्यासाठी स्वतःच्या मुलाला नव्हे… नव्हे संपूर्ण हिंदुस्तानला प्रेरणा दिली. आज आपल्याला वाटते कि छत्रपती शिवराय पुन्हा जन्माला यावेत. तर मला असे वाटते की यासाठी पहिल्यांदा राष्ट्रमाता जिजाऊ जन्माला येणे गरजेचे आहे.
राष्ट्रमाता जिजाऊंनी छत्रपती शिवरायांना शिवनेरीवर जन्म दिला. शिवरायांच्या कर्तृत्वाला फुलवण्यासाठी स्वातंत्र्याचे संस्कार त्यांच्यावर केले. सतराव्या शतकात सर्वत्र गुलामगिरीची अमंगळ दुर्गंधी येत असताना स्वातंत्र्याचा सुगंध निर्माण करण्यासाठी छत्रपती शिवरायांना खऱ्या अर्थाने गुरुमंत्र दिला. शिवरायांच्या त्या केवळ माताच नव्हत्या तर गुरुही होत्या. शिवरायांना त्यांनी प्रत्येक प्रकारचे शिक्षण घरातच दिले. आज आपण आपल्या मुलांना एखादा चाकू हातात घेतला; तर त्याला लागेल म्हणून तळमळतो. परंतु त्याच वयामध्ये शिवबाच्या हाती ढाल, तलवार, दांडपट्टा अशी शस्त्रे दिली आणि त्यात प्रवीण केले.
छत्रपती शिवराय म्हणजे जिजाऊंच्या विचारांचा जिवंत आणि ज्वलंत आविष्कार होता. केवळ शिवरायांना नव्हे तर त्या काळातील स्वातंत्र्यासाठी म्हणजे स्वराज्यासाठी तळमळणार्‍या प्रत्येक स्त्रीला आणि पुरुषाला जिजाऊंनी प्रेरणा देऊन उभे केले. मोगलशाही, आदिलशाही, कुतुबशाही, पोर्तुगीज, सिद्दी,इंग्रज अशा परकीय आक्रमकांच्या विरुद्ध महाराष्ट्र उभा ठाकला. तो केवळ जिजाऊंच्या प्रेरणेनेच त्यामुळे मला असे म्हणावे वाटते कि जिजाऊ या खऱ्या अर्थाने प्रेरणेचा जिवंत स्त्रोत आहेत.
एतद्देशीयांचे हिंदवी स्वराज्य निर्माण करणे ही त्या काळातली अतिशय कठीण आणि खडतर गोष्ट होती. जिथे पावलोपावली मृत्यूचा सामना होण्याची शक्यता होती अशा ठिकाणी आपल्या मुलाला त्यांनी उभे केले. अफजलखानाच्या संकटावर मात करताना जिजाऊंनी थोरले महाराज शहाजी राजे आणि छत्रपती शिवरायांचे मोठे बंधू संभाजीराजे यांना अफजलखानाने दिलेल्या त्रासाचा बदला घेण्यासाठी प्रेरित केले. शिवरायांच्या बरोबर लढणाऱ्या बाजी पासलकर, बाजीप्रभू देशपांडे, मुरारबाजी, सुभेदार तानाजी, कोंडाजी फर्जंद अशा हजारो लोकांना सुद्धा त्यांनी प्रेरणा दिली. छत्रपती शिवाजी महाराज औरंगजेबाच्या कैदेत असताना राष्ट्रमाता जिजाऊंनी स्वराज्याचा कारभार मोठ्या धीरोदात्तपणे अखंड सुरू ठेवला. केवळ शिवरायांना नाही तर छत्रपती संभाजी महाराजानाही उत्तम असे संस्कार देऊन स्वराज्याचा युवराज कसा असावा याचा वस्तुपाठ दिला. छत्रपती शिवरायांच्या निर्वाणानंतर स्वराज्याचा लढा पराभूत न होता धीरोदात्तपणे संभाजीराजे लढले ते जिजाऊंच्या प्रेरणेनेच. एवढेच नव्हे तर छत्रपती संभाजी महाराजांच्या वीर मरणानंतर स्वराज्यातील प्रत्येक माणूस या भूमीमध्ये औरंग्याच्या आक्रमणाविरुद्ध जोरकसपणे लढला तो जिजाऊंच्या प्रेरणेमुळेच.आजही संपूर्ण भारत वर्षाला छत्रपती शिवराय, राष्ट्रमाता जिजाऊ, शहाजीराजे, छत्रपती संभाजी राजे आणि एकूणच त्या काळातील स्वराज्यासाठी प्राणाची बाजी लावून प्रसंगी धारातीर्थ पडलेले सर्व स्वराज्याचे शिलेदार प्रेरणादायी ठरलेले आहेत. यामागे राष्ट्रमाता जिजाऊंची खऱ्या अर्थाने प्रेरणा आहे हे निर्विवाद.
स्वाभिमानाने उभे कसे राहावे? परक्यांशी कसे लढावे? स्वातंत्र्याचे यज्ञकुंड पेटते कसे ठेवावे? शत्रूशी लढताना कोणती आणि कशी नीती वापरावी? जीवनामध्ये आलेल्या संकटांचा सामना कसा करावा? आपण स्री असलो तरी ताठ मानेने कसे जगावे? स्वराज्यातील प्रत्येक माणसाला स्वातंत्र्याची फळे कशी मिळतील आणि तो सुखाने समाधानाने कसा राहील याची काळजी कशी घ्यावी? ही जिजाऊंनी आपल्याला शिकवले.
छत्रपती शाहूमहाराजांनी आधुनिक काळामध्ये जो आदर्श राजा कसा असावा याची शिकवण आपल्या राज्यकारभारातून दिली त्या मागे जिजाऊ आणि स्वराज्याचे जाणते राजे छत्रपती शिवरायांची अखंड प्रेरणा आहे. भारताची राज्यघटना लिहीताना डॉक्टर बाबासाहेब आंबेडकरांना छत्रपती शिवरायांचे स्वराज्य आठवावे ही जिजाऊंची प्रेरणा आहे.
राष्ट्रमाता जिजाऊ यांच्या नंतर तळागाळातील प्रत्येक माणसाला शिक्षण देऊन ताठमानाने आणि स्वाभिमानाने कसे उभे राहावे याचे शिक्षण आधुनिक सरस्वती सावित्रीबाईंनी आपल्या आचरणातून, विचारातून आणि कर्तृत्वातून दिले.
सर्वसामान्य बहुजन समाजातील अठरापगड जाती जमातीतील दीनदलितांना आणि धर्माच्या रूढी-परंपरांच्या बेड्यांनी गुलामगिरीत जीवन जगत असलेल्या स्त्रीला खऱ्या अर्थाने उभे करण्याचे कार्य सावित्रीबाईंनी केले. क्रांतीज्योती सावित्रीबाई फुले जोतीबांच्या पाठीशी उभ्या राहिल्या नसत्या तर जोतिबांनाही हिमालयाएवढे आपले शैक्षणिक कार्य करता आले नसते असा विचार मनात आल्याशिवाय राहत नाही.
1 जानेवारी 1848 मध्ये पुण्यातील भिडे वाड्यामध्ये भारतातील पहिली अस्पृश्यांसाठी आणि स्त्रियांसाठी शाळा उघडणाऱ्या फुले दाम्पत्याला भारत देश कधीही विसरणार नाही. शिक्षणाशिवाय तरणोपाय नाही आणि ते शिक्षण हीच महान शक्ति असून ती दीनदलितांच्या उद्धारासाठी एक मात्र प्रभावी शास्त्र, शस्त्र आणि अस्त्र आहे हे त्यांनी बरोबर ओळखले होते.
मुलींच्या आणि दीनदलितांच्या शिक्षणासाठी दररोज टिंगल टवाळी ऐकणे, शेणाचे गोळे झेलणे, सतत अपमान सहन करणे यासाठी फार फार मोठे अंतकरण लागते. ज्योतीबांकडून ही प्रेरणा सावित्रीबाईंनी घेतली. स्वतःसाठी कधीही ही उंची वस्त्र सावित्रीबाईनी वापरले नाही परंतु अनाथ मुलांच्या अंगावर वस्त्र कसे राहील? विधवा स्त्रियांना निर्भय आसरा कसा मिळेल? असाच विचार सावित्रीबाईंनी सतत केला म्हणून आजच्या स्त्रिया ताठ मानेने आणि स्वाभिमानाने सावित्रीच्या लेकी म्हणून समाजामध्ये वावरत आहेत.
जोपर्यंत ज्योतिराव सावित्रीबाई बरोबर होते तोपर्यंत सावित्रीबाईंनी ज्योतिरावांना साथ दिली आणि जोतीरावांच्या निधनानंतर सुद्धा त्यांचे कार्य अगदी नेटाने पुढे नेले. स्वतःच्या दत्तक मुलाला यशवंताला उच्च शिक्षण दिले, डॉक्टर केले.परंतु त्याच्या विद्वत्तेचा उपयोग समाजाच्या उद्धारासाठी सावित्रीबाईंनी केला. 1896-97 च्या प्लेगच्या साथीमध्ये सावित्रीबाईंनी प्लेगच्या रोग्यांसाठी जे कार्य केले तसे त्या काळातील मोठ्या मोठ्या बोलघेवड्या, कृतीशून्य पुढाऱ्यांनाही करता आले नाही. त्याच कामामध्ये स्वतःच्या जीवाची पर्वा न करता झोकून दिले. पुढे सावित्रीबाईंना त्यामध्ये मृत्यू आला.
क्रांतीज्योती सावित्रीबाई फुले यांचा समाज शिक्षणाचा समाज उद्धाराचा वसा आणि वारसा आज आपल्यापुढे इतक्या जिवंत स्वरूपामध्ये उभा आहे की हा वसा आणि वारसा पुढे चालवणे आजच्या काळात अतिशय आवश्यक आहे.
तमाम महाराष्ट्रालाच नव्हे तर संपूर्ण भारताला राष्ट्रमाता जिजाऊंची प्रेरणा आणि सावित्रीबाईंचा वसा आणि वारसा एवढ्या दोनच गोष्टी पुरेशा आहेत. तो वारसा चालवणे हे आधुनिक काळातील स्त्री-पुरुषांची एक महत्त्वाची जबाबदारी आहे. जिजाऊंची प्रेरणा आणि सावित्रीबाईंचा वसा-वारसा आपल्याला लाभला आहे ही किती मोठी गोष्ट आहे ! तो वसा आणि वारसा विसरणे, ती प्रेरणा विसरणे म्हणजे आपल्याच पायावर कुऱ्हाड मारून घेण्यासारखे आहे. म्हणून त्या प्रेरणेची आणि वारशाची सातत्याने दखल घेतली गेली पाहिजे.
मुलींची सुरक्षा व सशक्तीकरण निबंध
MULINCHI SURAKSHA V SAKSHAMIKARAN NIMABNDH
कोणतेही वर्तमानपत्र आज आपण कोणत्याही दिवशी वाचा. त्यामध्ये मुलींवर विविध प्रकारचे अत्याचार झालेल्याच्या बातम्या आपल्याला वाचायला मिळतील.वर्तमानपत्रांमध्ये किंवा समाज माध्यमांमध्ये,इलेक्ट्रॉनिक मीडियामध्ये मुलींवर होणाऱ्या अत्याचाराच्या बातम्या वाचल्या किंवा पाहिल्या की मन सुन्न होते. इतके शोषण आज मुलींचे होत आहे की समाजाच्या अधःपतनाने जणू काही परिसीमा गाठली आहे. त्यामुळे मुलींची सुरक्षा आणि त्यांचे सशक्तीकरण हे मुद्दे ज्वलंत आणि अतिशय निकडीचे बनले आहेत. इतके मुलींच्या अत्याचाराबाबतचे हे आकडे भयावह आहेत.
मुलींची सुरक्षितता वाढण्यासाठी मुलींना केवळ कायदेशीररीत्या संरक्षण देऊन भागणार नाही. कारण आज भारत देशामध्ये
मुलींच्या संरक्षणासाठी कायद्यांची कमी नाही. त्यामुळे मुलींचे सक्षमीकरण करताना त्यांना शारीरिक, मानसिक,सामाजिक, आर्थिक दृष्टीने त्यांचे सक्षमीकरण करणे गरजेचे वाटते.
मुलींच्या सुरक्षेची गरज त्या पोटामध्ये असल्यापासूनच सुरू होते. आपला वंश चालवण्यासाठी मुलगा हा कुलदीपक ठरवला जातो. परंतु मुलीला ते मानाचे स्थान दिले जात नाही. वंश चालण्यासाठी मुलगाच पाहिजे हा दुराग्रह कमी होण्यासाठी समाजाच्या प्रबोधनाची आजही तितकीच मोठी गरज आहे. गर्भातच होणारी हत्या ही फार गंभीर समस्या आहे. त्यासाठी स्त्रीजन्माचे स्वागत करूया ही भूमिका प्रत्येक कुटुंबामध्ये घेतली गेली पाहिजे. त्याचप्रमाणे समाजातील सर्व क्षेत्रातील नेतृत्वाने यावर निश्चित भूमिका घेऊन संघर्ष करण्याची नितांत आवश्यकता आहे.
मुलगी जन्माला आल्यानंतर मुलीच्या जन्माचे स्वागत अलीकडे होऊ लागले आहे. परंतु सर्वच घरांमध्ये ही गोष्ट पोहोचलेली नाही.सरकारने मुलींना विविध प्रकारे आर्थिकदृष्ट्या सक्षम करण्यासाठी योजना बनवले आणि राबवल्या आहेत. त्या योजना त्यांच्यापर्यंत पोहोचल्या पाहिजेत. म्हणजे त्या आर्थिकदृष्टीने सक्षम होऊन कोणावरही अवलंबून राहणार नाहीत. आर्थिकदृष्ट्या होणारी पिळवणूक एक शोकांतिका बनून राहिली आहे. महाराष्ट्रामध्ये मुलीला संपत्तीमध्ये समान वाटा देणारा कायदा झाला आहे. तरीही विविध प्रकारे मानसिक छळ करून त्यांचा हक्क आजही नाकारला जातो. यासाठी मुलींना संरक्षण मिळणे गरजेचे आहे.
मुलींना शारीरिकदृष्ट्या सक्षम करण्यासाठी, त्यांचे कुपोषण होऊ नये; यासाठी भरीव तरतूद करण्याची गरज आहे. शालेय वयातच मुलींना स्वतःचे संरक्षण स्वतः करता यावे यासाठी जुडो-कराटे सारखे शिक्षण देण्यासाठीची योजना सक्तीने राबवली पाहिजे. याबाबत गंभीरपणे काम करण्याची नितांत गरज आहे. मुलींना किंवा महिलांना मागणीनुसार शस्त्र बाळगण्याचा परवाना सुद्धा हा सहज उपलब्ध झाला पाहिजे. मुलींमध्ये सुद्धा याबाबत जाणीव जागृती होण्यासाठी काम होणे गरजेचे आहे.
मुलींवर अत्याचार होतात; तेव्हा त्यांना तातडीने कायदा-सुव्यवस्थेने संरक्षण पुरवले पाहिजे.केवळ पोलिस संरक्षण नव्हे तर तपास यंत्रणा ठराविक वेळेत तपास करून न्यायालयांनी वेळेत निर्णय प्रक्रिया राबवून त्यांना न्याय दिला पाहिजे. रेंगाळत चालणारे खटले म्हणजेच उशिरा मिळणारा न्याय हा न मिळालेल्या न्यायासारखा आहे.किंवा अन्याय झाल्यासारखाच आहे. मुलींसाठी फक्त महिला पोलिसांनी त्यांच्यावर होणाऱ्या अत्याचाराबाबत तपास केला पाहिजे आणि त्यासाठी फक्त महिला असलेलीच फास्टट्रॅक न्यायालये असली पाहिजेत.
मुलींमध्ये एक प्रकारे आपण दुर्बल आहोत अशा प्रकारची भावना असते.मुलींनी ही भावना झुगारून दिली पाहिजे. आपण सबला आहोत आणि स्वतःचे संरक्षण करण्यासाठी स्वतः तयार आहोत. अशा आत्मविश्वासाने समाजात वावरले पाहिजे. अन्यायकारक रूढी आणि परंपरा यांना झुगारून दिले पाहिजे.या परंपरा आणि रूढी यांच्या जोखडामध्ये अडकवणारे आपले कुटुंबीय असले तरी त्यांनी त्यांना समजावून सांगितले पाहिजे आणि समजावून सांगितले तरी जर ते ऐकत नसतील तर कुटुंबापासून ही वेळ आली तर सक्षमतेने बाजूला होऊन आपला जीवन संघर्ष सुरू ठेवला पाहिजे.
मानसिकदृष्ट्या सक्षम होणे हे केवळ मुलींनीच नाही तर यच्चयावत महिला वर्गासाठी अतिशय आवश्यक आहे. मानसिकदृष्ट्या खंबीर होण्यासाठी तशा प्रकारचे प्रशिक्षण मुलींना दिले पाहिजे. अशा प्रशिक्षणामध्ये सहभागी होऊन त्याचा लाभ घेतला पाहिजे. मानसोपचार तज्ञ, समुपदेशक यांनी मुलींसाठी अशा प्रकारचे प्रशिक्षण उपलब्ध करून दिले पाहिजेत. त्याचप्रमाणे सरकारनेही अशाप्रकारच्या प्रशिक्षणाची सोय उपलब्ध करून दिली पाहिजे.
शैक्षणिकदृष्ट्या शक्तिवान बनवण्यासाठी किमान पदवीपर्यंतचे शिक्षण मोफत मिळाले पाहिजे. केवळ शासकीय संस्थांमधील पदवीपर्यंतचे शिक्षण यात नसावे तर खाजगी क्षेत्रातील शिक्षण संस्थामध्ये सुद्धा मोफत शिक्षण मिळाले पाहिजे.
मुलींच्या सुरक्षिततेसाठी प्रत्येक गावांमध्ये, प्रत्येक वॉर्डांमध्ये मुलींच्या संरक्षणासाठीचे पथक कार्यरत ठेवले पाहिजे. कुठलीही मुलगी किंवा स्त्री ज्यावेळी अडचणीत असेल त्यावेळी हे पथक वेगाने जाऊन त्या ठिकाणी त्या मुलीचे किंवा स्त्रीचे संरक्षण करू शकले पाहिजे.भितीदायक जागा शोधून सुरक्षारक्षक नेमले पाहिजेत.
कुटुंबावर शिक्षणाचा आर्थिक भार पडत असल्यामुळे बऱ्याचदा शिक्षण मध्येच सोडावे लागते. हे लाजिरवाणी गोष्ट आहे.गोष्ट केवळ योजना न बनवता मुलींना आर्थिक साक्षरता प्रदान केली पाहिजे मुली आर्थिक दृष्ट्या स्वतंत्र यासाठी भरीव तरतूद अर्थसंकल्पामध्ये केली गेली पाहिजे. शासनाने अनेक कायदे काम करून मी सुविधा देऊन मुलींसाठी बरेच काम केले आहे परंतु त्याची अंमलबजावणी कशाप्रकारे होते यावर लक्ष दिले पाहिजे. तातडीचे तक्रार निवारण केंद्र स्थापले पाहिजे.
मुलींचे आणि महिलांचे सबलीकरण आणि सुरक्षितता यासाठी देशपातळीवर केवळ मुली आणि महिलांचे मोठे संघटन होणे गरजेचे वाटते. समाजव्यवस्थेत रूढी आणि परंपरा गाडून आणि उखडून टाकणारे संघटन होणे गरजेचे वाटते.
एकूण काय तर मुलीला या मुलांइतक्याच समाजव्यवस्थेमध्ये सक्षमपणे सुरक्षितरित्या पुढे न्यायचे असेल तर समाजव्यवस्थेत आमुलाग्र बदल होऊन एक निरोगी आणि पुरोगामी विचारसरणीचा समाज निर्माण होणे आवश्यक आहे.
सुरक्षित मुली, सशक्त मुली,सबल मुली ही काळाची न्यायोचित आणि कालोचित मागणी आहे; हे त्रिवार सत्य आहे. मुलींच्या सुरक्षिततेसाठी आणि सशक्तीकरणासाठी युद्धपातळीवर प्रयत्न व संघर्ष होणे गरजेचे आहे
सुजाण पालकत्व निबंध I SUJAN PALAKATW NIBANDH
" 🚩जिजाऊ ते सावित्रीबाई
सन्मान महाराष्ट्रांच्या लेकींचा 🚩"
अभियान
क्रांतीज्योती सावित्रीबाई फुले जयंती भाषण मराठी १। SAVITRI BAI FULE JAYANTI BHASHAN MARATHI 1
सावित्रीबाई फुले यांचा जन्म ३ जानेवारी, १८३१ साली महाराष्ट्रातील सातारा जिल्ह्यात असलेल्या नायगांव येथील दलित कुटुंबात झाला. त्यांचा वडिलांचे नाव खंडोजी नेवसे होते. १८४० साली नऊ वर्षाच्या वयात त्यांचे लग्न ज्योतिबा फुले यांच्याशी लावण्यात आले. ज्योतीराव फुले हे एक सामाजिक कार्यकर्ता होते. ज्या वेळी सावित्रीबाईंचे लग्न झाले तेव्हा त्यांचे काहीही शिक्षण झाले न होते. सावित्रीबाईंच्या समाज कार्यात जोतिबाची त्यांना भरपूर साथ मिळाली. त्यांनी सावित्रीबाईंना घरातच शिकवणे सुरू केले. जोतिबांच्या या कार्याला सावित्रीबाईंच्या वडिलांचा विरोध होता, पण तरीही जोतिबांनी सावित्रीबाईंना शिकवणे सुरू ठेवले. या नंतर त्यांनी सावित्रीबाईंचे एडमिशन एका विद्यालयात केले. समाजातील लोक याला विरोध करू लागले. पण त्या कडे लक्ष न देता सावित्रीबाईंनी आपले शिक्षण पूर्ण केले.
शिक्षण पूर्ण झाल्यावर त्या स्त्री शिक्षणासाठी कार्य करायला लागल्या. ज्योतिबा फुलेंच्या सहकार्याने त्यांनी वर्ष १८४८ साली पुण्यातील भिडे वाड्यात मुलींसाठी पहिले विद्यालय सुरू केले. या शाळेत त्या काळात केवळ ९ मुलींनी प्रवेश घेतला. सावित्रीबाई या शाळेच्या मुख्याध्यापिका होत्या. त्या काळात दलित व स्त्रियांना शिक्षणाचा अधिकार न होता. ज्या वेळी सावित्रीबाई मुलींना शिकवायला जात असता तेव्हा रस्त्यांना जात असताना लोक त्यांच्यावर शेण व कचरा फेकत असतं. तरीही त्यांनी आपले कार्य सुरू ठेवले. ज्योतिबा फुले यांना समाजातील इतर लोकांद्वारे धमक्या मिळू लागल्या, या धमक्यांना घाबरून जोतिबांच्या वडिलांनी त्यांना घरातून काढून दिले.
सावित्रीबाई फुले या देशाच्या प्रथम महिला महिला मुख्यद्यापिका आणि नारी मुक्त आंदोलनाच्या नेता होत्या. एकणाविसव्या शतकात त्यांनी अस्पृश्यता, सतीप्रथा, बाल विवाह, विधवा विवाह ई. क्रुरिती विरुद्ध सुद्धा कार्य केले. सावित्रीबाई फुले यांनी आत्महत्या करायला जात असलेल्या एक गर्भवती विधवा ब्राह्मण महिला, काशीबाई ह्यांना वाचवून आपल्या घरी डिलिवरी केले. त्यांचा मुलगा यशवंत याला आपला दत्तक पुत्र म्हणून मोठे केले. २८ नोव्हेंबर १८९० साली ज्योतिबा फुले यांचा मृत्यू झाला. जोतिबांच्या राहिलेल्या कार्याला पूर्ण करणे सावित्रीबाईंनी आपले कर्तव्य समजले. आपले पूर्ण आयुष्य त्यांनी दलित व वाचीतांच्या अधिकारांसाठी घालून दिले. १८९७ साली देशात प्लेग ची साथ पसरली होती. सावित्रीबाई या प्लेग च्या रुग्णांची पूर्ण श्रध्देने सेवा करीत होत्या. प्लेग संक्रमित लोकांची सेवा करीत असतानाच त्यांनाही प्लेग झाला व १० मार्च १८९७ ला प्लेग मुळेच त्यांचे निधन झाले. आज जगात वाढत असलेल्या स्त्री सशक्तीकरणाची सुरुवात सावित्रीबाई व जोतिबांच्या प्रयत्नामुळेच संभव होती. अश्या या महान समाज सुधारकांना माझा प्रणाम.
क्रांतीज्योती सावित्रीबाई फुले जयंती भाषण मराठी २। SAVITRI BAI FULE JAYANTI BHASHAN MARATHI 2
जिच्यामुळे शिकले दिन दुबळ्यांचे
मुली अन् मुले |
ती ज्ञानदाती, ती ज्ञानज्योती होती
सावित्रीबाई फुले |
सावित्रीबाई फुले भाषण मराठी सूर्या प्रमाणे तेज दिसणारे व्यासपीठ, चंद्राप्रमाणे शितल छाया देणारे सुज्ञ परिक्षक आणि चांदण्यांप्रमाणे चमचमणारे सर्व रसिक श्रोतेहो! मित्रहो पहिल्यांदा, मी या कार्यक्रमाच्या आयोजकांचे आणि अध्यक्षस्थानी विराजमान झालेल्या महोदयांचे मनापासून आभार मानते. कारण, आज त्यांच्यामुळे मला याठिकाणी भाषण करण्याची सुवर्णसंधी मिळतेय. तरी मित्रांनो, आजचा माझ्या भाषणाचा विषय आहे सावित्रीबाई फुले. भारतीय प्रथम शिक्षिका, मुख्याध्यापिका, भारतीय स्त्री मुक्तीच्या आणि स्त्री शिक्षणाच्या प्रणेत्या क्रांतिज्योती सावित्रीबाई फुले यांना मी सर्वप्रथम वंदन करते.
कारण, त्यांच्यामुळे मी याठिकाणी भाषण करण्यासाठी उभी आहे. कदाचित त्या नसत्या, तर मी आणि माझ्यासारख्या कित्येक मुली आजही चुल आणि मुल धरून बसल्या असत्या; हे सत्य आम्हां कुणालाही नाकारता येणार नाही. मित्रहो, अशा थोर ज्ञानज्योती सावित्रीबाई फुले यांचा जन्म हा दिनांक ३ जानेवारी १८३१ रोजी आपल्या महाराष्ट्र राज्यातील सातारा जिल्ह्यातील नायगाव या एका छोट्याश्या गावी झाला.
सावित्रीबाई फुले यांच्या वडिलांचे नाव खंडोजी नेवसे आणि आईचे नाव लक्ष्मीबाई असे होते. इसवी सन १८४० मध्ये वयाच्या अवघ्या नवव्या वर्षी सावित्रीबाई फुले यांचा विवाह महात्मा ज्योतिबा फुले या थोर विचारवंतासोबत संपन्न झाला. महात्मा ज्योतिबा फुले हे स्वत: एक महान विचारवंत, दानशूर व्यक्तिमत्त्व, विद्वान, कार्यकर्ते, समाजसुधारक, लेखक, तत्वज्ञ, संपादक आणि क्रांतिकारक देखील होते.
ज्यावेळी सावित्रीबाई फुले यांचे लग्न महात्मा ज्योतिबा फुले यांच्यासोबत झाले तेंव्हा सावित्रीबाई या शिक्षित नव्हत्या, तर त्या अशिक्षित होत्या. सावित्रीबाईंना लिहिता-वाचता काही येत नव्हतं, त्यांची अक्षरांशी काहीएक ओळख नव्हती. परंतू, लग्नानंतर ज्योतीबांनी सावित्रीबाई फुले यांना लिहायला आणि वाचायला शिकवले. त्यांची अक्षरांशी ओळख करून दिली. सुरुवातीला, सावित्रीबाईंना शिक्षण ही संकल्पनाच खूप कठीण वाटत होती.
मात्र, महात्मा फुलेंनी त्यांना इतक्या चांगल्या पद्धतीने शिकवायला सुरुवात केली की, हळूहळू सावित्रीबाई फुलेंना देखील शिकण्यामध्ये रस येऊ लागला. त्यांना ज्योतीबांची शिकवणं इतकी आवडली की त्या खूप कमी काळात अनेक नवनवीन गोष्टी शिकल्या. मित्रहो, काही काळानंतर याच माझ्या सावित्रीबाईंनी केवळ दलित समाजातीलच नव्हे, तर संपूर्ण भारत देशातील ‘पहिल्या महिला शिक्षिका’ म्हणून गौरव देखील प्राप्त केला.
खरंतर, सावित्रीबाई फुलेंच्या काळी तत्कालीन मुलींची अवस्था ही अत्यंत दयनीय आणि खूप बिकट होती. त्याकाळच्या मुलींना किंवा स्त्रियांना वाचन-लेखन करण्यासही परवानगी नव्हती. त्यामुळे, त्याकाळच्या कितीतरी मुली आणि स्त्रिया या शिक्षणापासून वंचित होत्या. त्यांचं आणि शिक्षणाचं खूप दूरवरचं नात होत. शिवाय, त्यांच्या मनात शिक्षण घेण्याची इच्छा असतानाही केवळ समाजातील कर्मठ आणि कठोर हृदयी लोकांमुळे त्यांना शिक्षण घेता येत नव्हते. त्यामुळे, समाजातील ही अमानुष आणि घातक पद्धत मोडण्यासाठी तसेच, मुलींना त्यांच्या शिक्षणाचा हक्क मिळवून देण्यासाठी आपल्या थोर ज्योतिबा फुले आणि सावित्रीबाई फुले यांनी इसवी सन १८४८ मध्ये मुलींसाठीची पहिली शाळा महाराष्ट्र राज्यातील पुणे जिल्ह्यात स्थापन केली.
मित्रहो, आपल्या भारतात मुलींसाठी सुरु होणारी ही पहिली महिला शाळा होती आणि या शाळेमध्ये स्वत: सावित्रीबाई फुले मुलींना शिकवण्यासाठी जात असत. पण मित्रांनो, शाळेत जाऊन मुलींना शिकवणे हे आपल्याला वाटते तितके अजिबात सोपे नव्हते.
मुलींना शिकवण्यासाठी तसेच, स्त्रियांना शिक्षण मिळवून देण्यासाठी सावित्रीबाई फुले यांना लोकांच्या कडक विरोधाचा सामना करावा लागला. सावित्रीबाई फुलेंनी समाजातील केवळ मुलींच्या शिक्षणाला विरोध करणाऱ्या लोकांकडून होणारे स्वतःचे अपमान सहन केले नाहीत, तर त्यांना त्या मुलींच्या घरच्यांकडून सुद्धा अनेक शिव्या आणि बदनाम्या सहन कराव्या लागत होत्या.
समाजातील या कर्मठ लोकांनी सावित्रीबाई फुले यांच्यावर फेकलेल्या दगडांचा फटका देखील माझ्या माईला निमुटपणे सहन करावा लागत होता.
मित्रहो, आपणा सर्वांच्या प्रिय असलेल्या सावित्रीबाई फुले या माऊली मुलींना शिकवण्यासाठी शाळेत जात असताना; समाजातील धर्माचे कंत्राटदार आणि स्त्री-शिक्षणाचे कडक विरोधी हे आपल्या सावित्रीबाई फुलेंवर कचरा, गाळ आणि शेणच नव्हे, तर मानवी मलदेखील त्यांच्यावर टाकत असत.
खरंच, यावरून आपल्याला लक्षात येते की त्यावेळच्या माणसांची अशा प्रकारची अमानुष वागणूक कोणत्या थरापर्यंत जाणारी होती. पण, समाजातील या विकृत विचारांच्या माणसांमुळे सावित्रीबाईंचे कपडे खूप घाण व्हायचे, म्हणून या माऊली अंगावर नेसलेली साडी सोडून आणखी एक ज्यादाची साडी आपल्याबरोबर शाळेत येताना आणायच्या. शाळेत आल्यावर शेणाने आणि मल्लाने घाण झालेली साडी बदलून आपल्या सोबत आणलेली साडी त्या परिधान करायच्या. पण मित्रांनो, इतके असूनही त्यांनी समाजासमोर कधीही हार मानली नाही आणि महिलांचे शिक्षण, सामाजिक कार्य तसेच, सामाजिक उत्थान यांचे कार्य त्यांनी अखंडपणे चालूच ठेवले.
शिवाय, महिलांच्या शिक्षणासह सावित्रीबाई फुलेंनी विधवांची दुर्दैवी परिस्थिती पाहता, विधवा पुनर्विवाह देखील सुरू केला. जेणेकरून, विधवा असलेल्या स्त्रियांना त्यांचे आयुष्य नव्याने सुरू करण्याची संधी मिळेल आणि समाजासमोर त्यांचे विधवा असलेले रूपही नाहीसे होईल. खरंतर, याच उद्देशाने इसवी सन १८५४ मध्ये सावित्रीबाई फुलेंनी विधवा असलेल्या स्त्रियांसाठी आश्रम बांधले.त्याचबरोबर, सावित्रीबाई फुलेंच्या काळात स्त्रीभ्रूणहत्या देखील मोठ्या प्रमाणात होत होती. त्यामुळे, स्त्री-बालहत्या रोखण्यासाठी सावित्रीबाई फुलेंनी स्वतः नवजात मुलांसाठी एक आश्रम उघडला आणि त्या मुलांचे संगोपन तसेच पालनपोषण त्या स्वतःच करू लागल्या.
मित्रहो, आज आपल्या भारत देशातील स्त्री-भ्रूणहत्येचा वाढता कल पाहता, त्या काळात स्त्री-बालहत्याच्या समस्येवर लक्ष केंद्रित करणे आणि ते थांबवण्याचा प्रयत्न करणे किती कठीण काम होते, हे आपल्याला येथे समजून येते.
शिवाय, सावित्रीबाई फुलेंनी विधवांची अवस्था सुधारण्यासाठी खूप परिश्रम घेतले. मित्रांनो, त्याकाळच्या समाजात एक प्रचलित पद्धत अशी होती की, एखाद्या स्त्रीचा जर पती मयत झाला तर, त्या स्त्रीने स्वतःच्या पतीसोबत सती जावे. समाजाने तयार केलेल्या या जीवघेण्या पद्धतीच्या विरोधात माझ्या सावित्रीबाई फुले उभे राहिल्या आणि सती प्रथा रोखण्यासाठी तसेच, विधवांच्या पुनर्विवाहास प्रोत्साहन देण्यासाठी त्यांनी आपले अखंड प्रयत्न हे चालूच ठेवले.
मित्रांनो, एक गोष्ट मला याठिकाणी आवर्जून सांगावीशी वाटते ती म्हणजे, सावित्रीबाई फुले यांनी पतीसमवेत काशिबाई नावाच्या एका गरोदर विधवा महिलेला आत्महत्या करण्यापासून रोखले आणि फक्त त्यांनी त्या महिलेला आणि तिच्या पतीला आत्महत्येपासून परावृत्त केले नाही तर त्या दोघांनाही आपल्या घरीच ठेवले, विशेष करून त्या महिलेची आपल्या बहिणीप्रमाने काळजी घेतली आणि वेळेवर तिची प्रसुती देखील केली. प्रसूतीनंतर काशीबाई नावाच्या त्या महिलेला एक गोंडस मुलगा झाला. दिसायला इतका सुंदर आणि सर्वांना आकर्षित करणारा हा मुलगा, पुढे खूप हुशार आणि समजूतदार देखील बनला. सावित्रीबाईंनी त्या मुलाचे नाव ‘यशवंत’ असे ठेवले होते आणि त्यांनी काशीबाईचा मुलगा यशवंत याला दत्तक मुलगा म्हणून घेतले. त्यांनी त्या मुलाला खूप चांगले शिक्षण दिले जो की नंतर एक प्रसिद्ध डॉक्टरही बनला. यावरून, आपल्याला कळून येतं की सावित्रीबाई फुले यांनी आपल्या स्वतःच्या आयुष्यात कधीही मागे वळून पाहिले नाही, त्या फक्त नित्यपणे आयुष्याच्या प्रवासात एक-एक पाऊल टाकत गेल्या आणि आपले सत्कर्म करत राहिल्या.
मित्रांनो, अशा प्रकारे सावित्रीबाई फुलेंनी आपल्या जीवनकाळात केवळ पुण्यातच अठरा महिला शाळा उघडल्या. इसवी सन १८५४ साली महात्मा ज्योतिबा फुले आणि सावित्रीबाई फुले यांनी अनेक अनाथ आश्रम उघडले. खरंतर, एका व्यक्तीद्वारे भारतात सुरु होणारे हे पहिले अनाथ आश्रम होते.
मित्रहो, अशी अनेक समाजकार्य करत असताना, सावित्रीबाई फुलेंनी अवांछित गर्भधारणेमुळे होणाऱ्या बालहत्या रोखण्यासाठी ‘बालहत्या प्रतिबंधक गृह’ उभारले. सावित्रीबाई फुलेंच्या समाजोत्थान कार्यात काम करीत करीत ज्योतिबा फुले यांनी देखील आपल्या अनुयायांसह २४ सप्टेंबर १८७३ रोजी ‘सत्यशोधक समाज’ अशा नावाची एक संस्था स्थापन केली.
सत्यशोधक समाज या संस्थेचे महात्मा ज्योतिबा फुले हे स्वतः अध्यक्ष होते आणि सावित्रीबाई फुले ह्या या संस्थेच्या महिला विभागाच्या प्रमुख होत्या. या संस्थेचे मुख्य उद्दीष्ट स्पष्ट होते, ते म्हणजे समाजातील शूद्र लोकांना आणि समाजात कमी मानल्या जाणाऱ्या कमी जातीच्या लोकांना उच्च जातीच्या लोकांच्या शोषणापासून मुक्त करणे.
मंडळी, महात्मा ज्योतीबांच्या या कार्यात सावित्रीबाई फुलेंनीही मोलाचे योगदान दिले होते. त्यांचाही या पवित्र कार्यात खूप मोठा वाटा होता. महात्मा ज्योतिबा फुले यांनी आयुष्यभर निम्न जाती, महिला आणि दलित यांच्या उद्धारासाठी काम केले.
महात्मा ज्योतिबा फुले यांच्या या महान कार्यात त्यांची पत्नी सावित्रीबाई फुले यांचे योगदान देखील अनन्य आहे. मित्रांनो, अशी अनेक कार्य करत असताना किंवा समाजामध्ये कोणतीही सुधारणा करण्याआधी कधी-कधी स्वत: महात्मा ज्योतीबा फुले सुद्धा आपली पत्नी सावित्रीबाई फुले यांचे मार्गदर्शन घेत असत.
सावित्रीबाई फुले या आपल्या भारताच्या फक्त प्रथम महिला शिक्षीकाच नव्हत्या, तर त्या एक उत्तम कवियित्री, अध्यापिका, समाजसेविका आणि पहिल्यांदा स्वतः विद्याग्रहण करून समाजातील महिलांची प्रगती करणाऱ्या एक विद्वान नारी देखील होत्या. या व्यतिरीक्त सावित्रीबाई फुलेंना आपल्या भारत देशात ‘महिलांच्या मुक्तिदाता’ असेदेखील म्हटले जाते. त्यांनी आपले संपुर्ण आयुष्य महिलांना शिक्षीत करण्याकरीता आणि त्यांना त्यांचा शिक्षणाचा हक्क मिळवुन देण्याकरीता खर्ची घातले; हे सत्य आपणा कुणालाही नाकारता येणार नाही. अज्ञानी असलेल्या त्यांच्या काळातील समाजातील महिलांना शिक्षणाच्या प्रवाहात आणताना सावित्रीबाईंना अनेक संघर्षांना सामोरे जावे लागले होते, परंतु त्यांनी हा संघर्ष करत असताना कधीही हार मानली नाही.असे महान समाजकार्य करत असताना स्वतःचे धैर्य खचु न देता, स्वतःच्या मनात ठासून भरलेल्या पूर्ण आत्मविश्वासाने सावित्रीबाई फुले या कठोर संघर्षाला सामोरे गेल्या. अशा क्रांतिज्योती सावित्रीबाईंनी इसवी सन १८४८ साली शिक्षणाचे माहेरघर म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या महाराष्ट्रातील पुणे जिल्ह्यात मुलींची पहिली शाळा सुरू केली.
महात्मा ज्योतिबा फुले यांच्यासारखे पती त्यांना भेटल्यामुळे, त्यांच्या मदतीने सावित्रीबाई फुलेंना सतत पुढे जाण्याकरीता प्रेरणा मिळत होती. खरंतर मित्रांनो, महात्मा ज्योतिबा फुले हे सावित्रीबाई फुलेंचे केवळ पतीच नव्हते, तर ते त्यांचे एक चांगले गुरू, त्यांचा आधारस्तंभ आणि संरक्षक देखील होते.महात्मा ज्योतिबा फुलेंना सावित्रीबाई फुलेंचा खूप अभिमान वाटत असे. सावित्रीबाईंच्या कार्याचे ते सतत कौतुक करून, असेच कार्य सावित्रीबाईंनी नित्यपणे करावे यासाठी ते त्यांना प्रेरणा देत असत, शिवाय त्यांचा उत्साह देखील वाढवित असत.
मित्रहो, आपल्याला माहीत आहे की ज्यावेळी महात्मा ज्योतिबा फुले यांचा विवाह सावित्रीबाईंसोबत झालं, त्यावेळेस सावित्रीबाई फुले या शिक्षीत नव्हत्या. पण, लग्नानंतर ज्योतिबांनी त्यांना लिहावाचावयास शिकविले. तस पाहिलं, तर तो काळच स्त्रियांच्या दृष्टीकोनातुन फारसा चांगला काळ नव्हता.याकाळात स्त्रियांना शिक्षणाची देखील अनुमती नसल्याने सावित्रीबाईंच्या शिक्षणाकरीता महात्मा ज्योतिबांच्या परिवाराने सुद्धा सुरुवातीला फार विरोध केला. हळूहळू ज्योतिबांच्या परिवाराच्या स्त्रीशिक्षणाच्या विरोधाने इतके प्रखर रुप धारण केले की, जोतिबांच्या घरी यावरून वाद होऊ लागले.
ज्योतिबांच्या परिवारावर समाजातील चालिरीतींचा पगडा खूप होता तसेच, समाजातील अनेक कटु लोकांबद्दलची भीती त्यांच्या मनात ठासून भरली होती. खरंतर, याच भितीने ज्योतिबांच्या घरच्यांनी महात्मा ज्योतिबा फुले आणि सावित्रीबाई फुले या दोघांनाही आपल्या घराबाहेर काढले.
परंतु, महात्मा ज्योतिबांनी सावित्रीबाईंचे शिक्षण सुरूच ठेवले व त्यांचा प्रवेश एका प्रशिक्षण शाळेत करविला. समाजाच्या इतक्या भीषण विरोधानंतर देखील सावित्रीबाई फुलेंनी आपले शिक्षण पुर्ण केले. अशा रीतीने, सावित्रीबाई फुलेंनी आपले सगळे शिक्षण पुर्ण केल्यानंतर या शिक्षणाचा उपयोग समाजातील महिलांना शिक्षीत करण्याकरीता आपण करावा असा विचार सावित्रीबाईंनी केला.
पण, माझ्या या माऊलीचा हा विचार एखाद्या अवघड आव्हानापेक्षा कमी नव्हता हे खरं! कारण, एकतर त्या काळात महिलांना शिक्षणाची परवानगी नव्हती आणि त्यात सावित्रीबाई फुलेंनी समाजातील चालिरितींच्या विरोधात जाऊन आधीच स्वतःचे शिक्षण पूर्ण केले होते. त्यामुळे, सावित्रीबाईंना त्यांचा हा विचार सत्यात उतरवण्यासाठी खुप संघर्ष करावा लागला.त्यावेळच्या समाजातील अमानुष रुढी, चालीरीती आणि परंपरा तोडण्यासाठी सावित्रीबाईंनी आपले पती ज्योतिबा फुले यांच्या साहाय्याने इसवी सन १८४८ साली मुलींची पहिली शाळा स्थापन केली.
मित्रांनो, सावित्रीबाई फुले आणि महात्मा ज्योतिबा फुले यांनी स्थापित केलेली ही शाळा म्हणजे आपल्या भारत देशातील मुलींकरता सुरू होणारे पहिले महाविद्यालय ठरले. सुरुवातीला मुलींच्या या पहिल्या महाविद्यालयात एकूण नऊ मुलींनी प्रवेश घेतला होता. स्वतः सावित्रीबाई फुले ह्या या शाळेच्या मुख्याध्यापिका बनल्या होत्या आणि अश्या तऱ्हेने सावित्रीबाई फुले या आपल्या भारत देशाच्या पहिल्या महिला शिक्षीका देखील बनल्या. मला याठिकाणी सावित्रीबाई फुलेंनी आपणा सर्वांना दिलेला एक उपदेश सांगावासा वाटतो, ती म्हणजे,
सावित्रीबाई म्हणायच्या: वेळ विनाकारण व्यर्थ घालवु नका! जा आणि शिक्षण प्राप्त करा!
शिक्षणाची महती माहीत असणाऱ्या सावित्रीबाईंनी मुलींची पहिली शाळा तर सुरू केली, पण पुढे या शाळेत मुलींची संख्या वाढत गेली. मित्रहो, अस्पृश्य समाजातील मुलींची संख्या यात लक्षणीय होती. पण, याच दरम्यान सावित्रीबाई फुलेंच्या समस्या देखील वाढत गेल्या.
सावित्रीबाई फुले ज्यावेळी मुलींना शिकविण्याकरीता आपल्या घरातून निघत असत, त्यावेळी घर ते महाविद्यालय हे अंतर पार करताना त्यांना अनेक कटु अनुभवांना सामोरे जावे लागत असे. सावित्रीबाईंवर शेण, दगड, कचरा फेकण्यात येते असे, त्यांना शिवीगाळ केली जात असे, तरीदेखील त्या त्यांच्या निश्चयापासुन डगमगल्या नाहीत, ध्येयापासुन परावृत्त झाल्या नाहीत.
सावित्रीबाईंनी आपल्या पूर्ण आत्मविश्वासाने आलेल्या प्रत्येक प्रसंगाचा सामना केला आणि स्त्रिशिक्षणाची प्रज्वल अशी ज्योत आपल्या मनात कायम तेवत ठेवली. सावित्रीबाई फुलेंनी पती ज्योतिबा फुले यांच्या मदतीने, इतर कुणाचेही आर्थिक सहाय्य न घेता दिनांक १ जानेवारी १८४८ पासुन ते १५ मार्च १८५२ पर्यंत मुलींच्या शिक्षणाकरीता अठरा शाळा सुरू केल्या.शिवाय, इसवी सन १८४९ साली पुणे येथील उस्मान शेख या मुस्लीम बांधवाच्या घरी मुस्लिम महिलांना आणि लहान मुलांना शिक्षीत करण्याच्या उद्देशाने त्यांनी तेथे सुद्धा मुलींची शाळा सुरू केली. महिलांच्या शिक्षणाच्या ध्येयाने प्रेरीत असणाऱ्या सावित्रीबाई सतत या क्षेत्रात अहोरात्र काम करीत राहिल्या.
मित्रांनो, सावित्रीबाई फुले या कवियत्री म्हणुन देखील या समाजाला परिचीत आहेत, “काव्यफुले” आणि “बावनकशी सुबोधरत्नाकर” यात त्यांच्या काव्यरचना आज देखील आपल्याला पाहता येतात. मित्रांनो, जुलै १८८७ मध्ये ज्योतिरावांना पक्षाघाताचा आजार झाला. त्यांचे उजवे अंग लुळे पडले. त्यांच्या आजारपणात सावित्रीबाईंनी त्यांची अहोरात्र शुश्रुषा केली.परंतू, २८ नोव्हेंबर १८९० रोजी ज्योतिरावांचे त्या आजारात निधन झाले. त्याकाळी, अत्यंयात्रेच्यावेळी जो टिटवे धरत असे त्याला वारसा हक्क मिळत असल्याने, वारसा हक्क मिळवण्यासाठी ज्योतिरावांचे पुतणे आडवे आले आणि ज्योतिरावांचा दत्तक पुत्र यशवंतरावा यांना ते विरोध करू लागले.त्यावेळेस, सावित्रीबाई फुले धैर्याने पुढे आल्या आणि स्वत: त्यांनी टिटवे धरले. सावित्रीबाई फुले इतक्या दुखः त असतानाही, त्या अंत्ययात्रेच्या अग्रभागी चालल्या आणि स्वत:च्या हाताने ज्योतिरावांच्या पार्थिवाला अग्नी दिली. जेंव्हा महात्मा ज्योतिबा फुले यांचे निधन झाले तेंव्हा सावित्रीबाई फुलेंना आपल्या पतीच्या निधनाचा जोरदार धक्का बसला होता.
पण तरीसुद्धा ज्योतिबा फुलेंच्या निधनानंतर त्या सतत कार्यमग्न राहिल्या आणि समाजाचे ऋण फेडत राहिल्या. मित्रहो, यशवंतराव हा एका विधवेचा मुलगा असल्याने, त्याला कुणीही मुलगी द्यायला तयार नव्हते.अशावेळी, कार्यकर्ता ज्ञानोबा कृष्णाजी ससाणे यांच्या राधा नावाच्या मुलीशी दिनांक ४ फेब्रुवारी १८८९ रोजी यशवंत रावांचा विवाह सावित्रीबाई फुलेंनी करून दिला. खरंतर, हाच आपल्या महाराष्ट्रातील पहिला आंतरजातीय विवाह होय. काही काळानंतर, इसवी सन १८९७ साली पुण्यात महाभयंकर अशी “प्लेगची” साथ सुरू झाली.
या प्लेगच्या साथीमध्ये सावित्रीबाईंनी स्वतःच्या प्राणाची पर्वा न करता रूग्णांची सेवासुश्रृषा केली आणि रुग्णांची सेवा करीत असतानाच सावित्रीबाई फुलेदेखील प्लेगच्या या आजाराने ग्रासल्या गेल्या. सावित्रीबाई फुले यांच्यावर अनेक उपचार करण्यात आले होते, पण ते सर्व निष्फळ ठरले आणि शेवटी या महान माऊलीचे निधन दिनांक १० मार्च १८९७ रोजी झाले.
अशा रीतीने मित्रांनो, क्रांतिज्योती सावित्रीबाई फुलेंनी संपूर्ण जगाचा कायमचा निरोप घेतला. मित्रहो, समाजाप्रती असलेल्या त्यांच्या अतुल्य अश्या योगदानाला आपण सर्वांनी कधीही विसरता कामा नये. माझ्या या माउलीला महिलांच्या शिक्षणाच्या क्षेत्रात केलेल्या कार्यामुळे त्यांना अनेक पुरस्कांरानी सन्मानित करण्यात आले होते.शिवाय, महाराष्ट्र सरकारने आणि केंद्र सरकारने त्यांच्या नावाने अनेक पुरस्कारांची निर्मीती सुद्धा केली आणि त्यांच्या सन्मानार्थ एक डाक तिकीट देखील काढण्यात आले.
अशा या थोर क्रांतिज्योती, ज्ञानज्योती, ज्ञानदाति सावित्रीबाई ज्योतिबा फुले यांना माझा मानाचा त्रिवार मुजरा
सुजाण पालकत्व निबंध I SUJAN PALAKATW NIBANDH
" 🚩जिजाऊ ते सावित्रीबाई
सन्मान महाराष्ट्रांच्या लेकींचा 🚩"
अभियान
क्रांतीज्योती सावित्रीबाई फुले जयंती भाषण मराठी १। SAVITRI BAI FULE JAYANTI BHASHAN MARATHI 1
सावित्रीबाई फुले यांचा जन्म ३ जानेवारी, १८३१ साली महाराष्ट्रातील सातारा जिल्ह्यात असलेल्या नायगांव येथील दलित कुटुंबात झाला. त्यांचा वडिलांचे नाव खंडोजी नेवसे होते. १८४० साली नऊ वर्षाच्या वयात त्यांचे लग्न ज्योतिबा फुले यांच्याशी लावण्यात आले. ज्योतीराव फुले हे एक सामाजिक कार्यकर्ता होते. ज्या वेळी सावित्रीबाईंचे लग्न झाले तेव्हा त्यांचे काहीही शिक्षण झाले न होते. सावित्रीबाईंच्या समाज कार्यात जोतिबाची त्यांना भरपूर साथ मिळाली. त्यांनी सावित्रीबाईंना घरातच शिकवणे सुरू केले. जोतिबांच्या या कार्याला सावित्रीबाईंच्या वडिलांचा विरोध होता, पण तरीही जोतिबांनी सावित्रीबाईंना शिकवणे सुरू ठेवले. या नंतर त्यांनी सावित्रीबाईंचे एडमिशन एका विद्यालयात केले. समाजातील लोक याला विरोध करू लागले. पण त्या कडे लक्ष न देता सावित्रीबाईंनी आपले शिक्षण पूर्ण केले.
शिक्षण पूर्ण झाल्यावर त्या स्त्री शिक्षणासाठी कार्य करायला लागल्या. ज्योतिबा फुलेंच्या सहकार्याने त्यांनी वर्ष १८४८ साली पुण्यातील भिडे वाड्यात मुलींसाठी पहिले विद्यालय सुरू केले. या शाळेत त्या काळात केवळ ९ मुलींनी प्रवेश घेतला. सावित्रीबाई या शाळेच्या मुख्याध्यापिका होत्या. त्या काळात दलित व स्त्रियांना शिक्षणाचा अधिकार न होता. ज्या वेळी सावित्रीबाई मुलींना शिकवायला जात असता तेव्हा रस्त्यांना जात असताना लोक त्यांच्यावर शेण व कचरा फेकत असतं. तरीही त्यांनी आपले कार्य सुरू ठेवले. ज्योतिबा फुले यांना समाजातील इतर लोकांद्वारे धमक्या मिळू लागल्या, या धमक्यांना घाबरून जोतिबांच्या वडिलांनी त्यांना घरातून काढून दिले.
सावित्रीबाई फुले या देशाच्या प्रथम महिला महिला मुख्यद्यापिका आणि नारी मुक्त आंदोलनाच्या नेता होत्या. एकणाविसव्या शतकात त्यांनी अस्पृश्यता, सतीप्रथा, बाल विवाह, विधवा विवाह ई. क्रुरिती विरुद्ध सुद्धा कार्य केले. सावित्रीबाई फुले यांनी आत्महत्या करायला जात असलेल्या एक गर्भवती विधवा ब्राह्मण महिला, काशीबाई ह्यांना वाचवून आपल्या घरी डिलिवरी केले. त्यांचा मुलगा यशवंत याला आपला दत्तक पुत्र म्हणून मोठे केले. २८ नोव्हेंबर १८९० साली ज्योतिबा फुले यांचा मृत्यू झाला. जोतिबांच्या राहिलेल्या कार्याला पूर्ण करणे सावित्रीबाईंनी आपले कर्तव्य समजले. आपले पूर्ण आयुष्य त्यांनी दलित व वाचीतांच्या अधिकारांसाठी घालून दिले. १८९७ साली देशात प्लेग ची साथ पसरली होती. सावित्रीबाई या प्लेग च्या रुग्णांची पूर्ण श्रध्देने सेवा करीत होत्या. प्लेग संक्रमित लोकांची सेवा करीत असतानाच त्यांनाही प्लेग झाला व १० मार्च १८९७ ला प्लेग मुळेच त्यांचे निधन झाले. आज जगात वाढत असलेल्या स्त्री सशक्तीकरणाची सुरुवात सावित्रीबाई व जोतिबांच्या प्रयत्नामुळेच संभव होती. अश्या या महान समाज सुधारकांना माझा प्रणाम.
क्रांतीज्योती सावित्रीबाई फुले जयंती भाषण मराठी २। SAVITRI BAI FULE JAYANTI BHASHAN MARATHI 2
जिच्यामुळे शिकले दिन दुबळ्यांचे
मुली अन् मुले |
ती ज्ञानदाती, ती ज्ञानज्योती होती
सावित्रीबाई फुले |
सावित्रीबाई फुले भाषण मराठी सूर्या प्रमाणे तेज दिसणारे व्यासपीठ, चंद्राप्रमाणे शितल छाया देणारे सुज्ञ परिक्षक आणि चांदण्यांप्रमाणे चमचमणारे सर्व रसिक श्रोतेहो! मित्रहो पहिल्यांदा, मी या कार्यक्रमाच्या आयोजकांचे आणि अध्यक्षस्थानी विराजमान झालेल्या महोदयांचे मनापासून आभार मानते. कारण, आज त्यांच्यामुळे मला याठिकाणी भाषण करण्याची सुवर्णसंधी मिळतेय. तरी मित्रांनो, आजचा माझ्या भाषणाचा विषय आहे सावित्रीबाई फुले. भारतीय प्रथम शिक्षिका, मुख्याध्यापिका, भारतीय स्त्री मुक्तीच्या आणि स्त्री शिक्षणाच्या प्रणेत्या क्रांतिज्योती सावित्रीबाई फुले यांना मी सर्वप्रथम वंदन करते.
कारण, त्यांच्यामुळे मी याठिकाणी भाषण करण्यासाठी उभी आहे. कदाचित त्या नसत्या, तर मी आणि माझ्यासारख्या कित्येक मुली आजही चुल आणि मुल धरून बसल्या असत्या; हे सत्य आम्हां कुणालाही नाकारता येणार नाही. मित्रहो, अशा थोर ज्ञानज्योती सावित्रीबाई फुले यांचा जन्म हा दिनांक ३ जानेवारी १८३१ रोजी आपल्या महाराष्ट्र राज्यातील सातारा जिल्ह्यातील नायगाव या एका छोट्याश्या गावी झाला.
सावित्रीबाई फुले यांच्या वडिलांचे नाव खंडोजी नेवसे आणि आईचे नाव लक्ष्मीबाई असे होते. इसवी सन १८४० मध्ये वयाच्या अवघ्या नवव्या वर्षी सावित्रीबाई फुले यांचा विवाह महात्मा ज्योतिबा फुले या थोर विचारवंतासोबत संपन्न झाला. महात्मा ज्योतिबा फुले हे स्वत: एक महान विचारवंत, दानशूर व्यक्तिमत्त्व, विद्वान, कार्यकर्ते, समाजसुधारक, लेखक, तत्वज्ञ, संपादक आणि क्रांतिकारक देखील होते.
ज्यावेळी सावित्रीबाई फुले यांचे लग्न महात्मा ज्योतिबा फुले यांच्यासोबत झाले तेंव्हा सावित्रीबाई या शिक्षित नव्हत्या, तर त्या अशिक्षित होत्या. सावित्रीबाईंना लिहिता-वाचता काही येत नव्हतं, त्यांची अक्षरांशी काहीएक ओळख नव्हती. परंतू, लग्नानंतर ज्योतीबांनी सावित्रीबाई फुले यांना लिहायला आणि वाचायला शिकवले. त्यांची अक्षरांशी ओळख करून दिली. सुरुवातीला, सावित्रीबाईंना शिक्षण ही संकल्पनाच खूप कठीण वाटत होती.
मात्र, महात्मा फुलेंनी त्यांना इतक्या चांगल्या पद्धतीने शिकवायला सुरुवात केली की, हळूहळू सावित्रीबाई फुलेंना देखील शिकण्यामध्ये रस येऊ लागला. त्यांना ज्योतीबांची शिकवणं इतकी आवडली की त्या खूप कमी काळात अनेक नवनवीन गोष्टी शिकल्या. मित्रहो, काही काळानंतर याच माझ्या सावित्रीबाईंनी केवळ दलित समाजातीलच नव्हे, तर संपूर्ण भारत देशातील ‘पहिल्या महिला शिक्षिका’ म्हणून गौरव देखील प्राप्त केला.
खरंतर, सावित्रीबाई फुलेंच्या काळी तत्कालीन मुलींची अवस्था ही अत्यंत दयनीय आणि खूप बिकट होती. त्याकाळच्या मुलींना किंवा स्त्रियांना वाचन-लेखन करण्यासही परवानगी नव्हती. त्यामुळे, त्याकाळच्या कितीतरी मुली आणि स्त्रिया या शिक्षणापासून वंचित होत्या. त्यांचं आणि शिक्षणाचं खूप दूरवरचं नात होत. शिवाय, त्यांच्या मनात शिक्षण घेण्याची इच्छा असतानाही केवळ समाजातील कर्मठ आणि कठोर हृदयी लोकांमुळे त्यांना शिक्षण घेता येत नव्हते. त्यामुळे, समाजातील ही अमानुष आणि घातक पद्धत मोडण्यासाठी तसेच, मुलींना त्यांच्या शिक्षणाचा हक्क मिळवून देण्यासाठी आपल्या थोर ज्योतिबा फुले आणि सावित्रीबाई फुले यांनी इसवी सन १८४८ मध्ये मुलींसाठीची पहिली शाळा महाराष्ट्र राज्यातील पुणे जिल्ह्यात स्थापन केली.
मित्रहो, आपल्या भारतात मुलींसाठी सुरु होणारी ही पहिली महिला शाळा होती आणि या शाळेमध्ये स्वत: सावित्रीबाई फुले मुलींना शिकवण्यासाठी जात असत. पण मित्रांनो, शाळेत जाऊन मुलींना शिकवणे हे आपल्याला वाटते तितके अजिबात सोपे नव्हते.
मुलींना शिकवण्यासाठी तसेच, स्त्रियांना शिक्षण मिळवून देण्यासाठी सावित्रीबाई फुले यांना लोकांच्या कडक विरोधाचा सामना करावा लागला. सावित्रीबाई फुलेंनी समाजातील केवळ मुलींच्या शिक्षणाला विरोध करणाऱ्या लोकांकडून होणारे स्वतःचे अपमान सहन केले नाहीत, तर त्यांना त्या मुलींच्या घरच्यांकडून सुद्धा अनेक शिव्या आणि बदनाम्या सहन कराव्या लागत होत्या.
समाजातील या कर्मठ लोकांनी सावित्रीबाई फुले यांच्यावर फेकलेल्या दगडांचा फटका देखील माझ्या माईला निमुटपणे सहन करावा लागत होता.
मित्रहो, आपणा सर्वांच्या प्रिय असलेल्या सावित्रीबाई फुले या माऊली मुलींना शिकवण्यासाठी शाळेत जात असताना; समाजातील धर्माचे कंत्राटदार आणि स्त्री-शिक्षणाचे कडक विरोधी हे आपल्या सावित्रीबाई फुलेंवर कचरा, गाळ आणि शेणच नव्हे, तर मानवी मलदेखील त्यांच्यावर टाकत असत.
खरंच, यावरून आपल्याला लक्षात येते की त्यावेळच्या माणसांची अशा प्रकारची अमानुष वागणूक कोणत्या थरापर्यंत जाणारी होती. पण, समाजातील या विकृत विचारांच्या माणसांमुळे सावित्रीबाईंचे कपडे खूप घाण व्हायचे, म्हणून या माऊली अंगावर नेसलेली साडी सोडून आणखी एक ज्यादाची साडी आपल्याबरोबर शाळेत येताना आणायच्या. शाळेत आल्यावर शेणाने आणि मल्लाने घाण झालेली साडी बदलून आपल्या सोबत आणलेली साडी त्या परिधान करायच्या. पण मित्रांनो, इतके असूनही त्यांनी समाजासमोर कधीही हार मानली नाही आणि महिलांचे शिक्षण, सामाजिक कार्य तसेच, सामाजिक उत्थान यांचे कार्य त्यांनी अखंडपणे चालूच ठेवले.
शिवाय, महिलांच्या शिक्षणासह सावित्रीबाई फुलेंनी विधवांची दुर्दैवी परिस्थिती पाहता, विधवा पुनर्विवाह देखील सुरू केला. जेणेकरून, विधवा असलेल्या स्त्रियांना त्यांचे आयुष्य नव्याने सुरू करण्याची संधी मिळेल आणि समाजासमोर त्यांचे विधवा असलेले रूपही नाहीसे होईल. खरंतर, याच उद्देशाने इसवी सन १८५४ मध्ये सावित्रीबाई फुलेंनी विधवा असलेल्या स्त्रियांसाठी आश्रम बांधले.त्याचबरोबर, सावित्रीबाई फुलेंच्या काळात स्त्रीभ्रूणहत्या देखील मोठ्या प्रमाणात होत होती. त्यामुळे, स्त्री-बालहत्या रोखण्यासाठी सावित्रीबाई फुलेंनी स्वतः नवजात मुलांसाठी एक आश्रम उघडला आणि त्या मुलांचे संगोपन तसेच पालनपोषण त्या स्वतःच करू लागल्या.
मित्रहो, आज आपल्या भारत देशातील स्त्री-भ्रूणहत्येचा वाढता कल पाहता, त्या काळात स्त्री-बालहत्याच्या समस्येवर लक्ष केंद्रित करणे आणि ते थांबवण्याचा प्रयत्न करणे किती कठीण काम होते, हे आपल्याला येथे समजून येते.
शिवाय, सावित्रीबाई फुलेंनी विधवांची अवस्था सुधारण्यासाठी खूप परिश्रम घेतले. मित्रांनो, त्याकाळच्या समाजात एक प्रचलित पद्धत अशी होती की, एखाद्या स्त्रीचा जर पती मयत झाला तर, त्या स्त्रीने स्वतःच्या पतीसोबत सती जावे. समाजाने तयार केलेल्या या जीवघेण्या पद्धतीच्या विरोधात माझ्या सावित्रीबाई फुले उभे राहिल्या आणि सती प्रथा रोखण्यासाठी तसेच, विधवांच्या पुनर्विवाहास प्रोत्साहन देण्यासाठी त्यांनी आपले अखंड प्रयत्न हे चालूच ठेवले.
मित्रांनो, एक गोष्ट मला याठिकाणी आवर्जून सांगावीशी वाटते ती म्हणजे, सावित्रीबाई फुले यांनी पतीसमवेत काशिबाई नावाच्या एका गरोदर विधवा महिलेला आत्महत्या करण्यापासून रोखले आणि फक्त त्यांनी त्या महिलेला आणि तिच्या पतीला आत्महत्येपासून परावृत्त केले नाही तर त्या दोघांनाही आपल्या घरीच ठेवले, विशेष करून त्या महिलेची आपल्या बहिणीप्रमाने काळजी घेतली आणि वेळेवर तिची प्रसुती देखील केली. प्रसूतीनंतर काशीबाई नावाच्या त्या महिलेला एक गोंडस मुलगा झाला. दिसायला इतका सुंदर आणि सर्वांना आकर्षित करणारा हा मुलगा, पुढे खूप हुशार आणि समजूतदार देखील बनला. सावित्रीबाईंनी त्या मुलाचे नाव ‘यशवंत’ असे ठेवले होते आणि त्यांनी काशीबाईचा मुलगा यशवंत याला दत्तक मुलगा म्हणून घेतले. त्यांनी त्या मुलाला खूप चांगले शिक्षण दिले जो की नंतर एक प्रसिद्ध डॉक्टरही बनला. यावरून, आपल्याला कळून येतं की सावित्रीबाई फुले यांनी आपल्या स्वतःच्या आयुष्यात कधीही मागे वळून पाहिले नाही, त्या फक्त नित्यपणे आयुष्याच्या प्रवासात एक-एक पाऊल टाकत गेल्या आणि आपले सत्कर्म करत राहिल्या.
मित्रांनो, अशा प्रकारे सावित्रीबाई फुलेंनी आपल्या जीवनकाळात केवळ पुण्यातच अठरा महिला शाळा उघडल्या. इसवी सन १८५४ साली महात्मा ज्योतिबा फुले आणि सावित्रीबाई फुले यांनी अनेक अनाथ आश्रम उघडले. खरंतर, एका व्यक्तीद्वारे भारतात सुरु होणारे हे पहिले अनाथ आश्रम होते.
मित्रहो, अशी अनेक समाजकार्य करत असताना, सावित्रीबाई फुलेंनी अवांछित गर्भधारणेमुळे होणाऱ्या बालहत्या रोखण्यासाठी ‘बालहत्या प्रतिबंधक गृह’ उभारले. सावित्रीबाई फुलेंच्या समाजोत्थान कार्यात काम करीत करीत ज्योतिबा फुले यांनी देखील आपल्या अनुयायांसह २४ सप्टेंबर १८७३ रोजी ‘सत्यशोधक समाज’ अशा नावाची एक संस्था स्थापन केली.
सत्यशोधक समाज या संस्थेचे महात्मा ज्योतिबा फुले हे स्वतः अध्यक्ष होते आणि सावित्रीबाई फुले ह्या या संस्थेच्या महिला विभागाच्या प्रमुख होत्या. या संस्थेचे मुख्य उद्दीष्ट स्पष्ट होते, ते म्हणजे समाजातील शूद्र लोकांना आणि समाजात कमी मानल्या जाणाऱ्या कमी जातीच्या लोकांना उच्च जातीच्या लोकांच्या शोषणापासून मुक्त करणे.
मंडळी, महात्मा ज्योतीबांच्या या कार्यात सावित्रीबाई फुलेंनीही मोलाचे योगदान दिले होते. त्यांचाही या पवित्र कार्यात खूप मोठा वाटा होता. महात्मा ज्योतिबा फुले यांनी आयुष्यभर निम्न जाती, महिला आणि दलित यांच्या उद्धारासाठी काम केले.
महात्मा ज्योतिबा फुले यांच्या या महान कार्यात त्यांची पत्नी सावित्रीबाई फुले यांचे योगदान देखील अनन्य आहे. मित्रांनो, अशी अनेक कार्य करत असताना किंवा समाजामध्ये कोणतीही सुधारणा करण्याआधी कधी-कधी स्वत: महात्मा ज्योतीबा फुले सुद्धा आपली पत्नी सावित्रीबाई फुले यांचे मार्गदर्शन घेत असत.
सावित्रीबाई फुले या आपल्या भारताच्या फक्त प्रथम महिला शिक्षीकाच नव्हत्या, तर त्या एक उत्तम कवियित्री, अध्यापिका, समाजसेविका आणि पहिल्यांदा स्वतः विद्याग्रहण करून समाजातील महिलांची प्रगती करणाऱ्या एक विद्वान नारी देखील होत्या. या व्यतिरीक्त सावित्रीबाई फुलेंना आपल्या भारत देशात ‘महिलांच्या मुक्तिदाता’ असेदेखील म्हटले जाते. त्यांनी आपले संपुर्ण आयुष्य महिलांना शिक्षीत करण्याकरीता आणि त्यांना त्यांचा शिक्षणाचा हक्क मिळवुन देण्याकरीता खर्ची घातले; हे सत्य आपणा कुणालाही नाकारता येणार नाही. अज्ञानी असलेल्या त्यांच्या काळातील समाजातील महिलांना शिक्षणाच्या प्रवाहात आणताना सावित्रीबाईंना अनेक संघर्षांना सामोरे जावे लागले होते, परंतु त्यांनी हा संघर्ष करत असताना कधीही हार मानली नाही.असे महान समाजकार्य करत असताना स्वतःचे धैर्य खचु न देता, स्वतःच्या मनात ठासून भरलेल्या पूर्ण आत्मविश्वासाने सावित्रीबाई फुले या कठोर संघर्षाला सामोरे गेल्या. अशा क्रांतिज्योती सावित्रीबाईंनी इसवी सन १८४८ साली शिक्षणाचे माहेरघर म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या महाराष्ट्रातील पुणे जिल्ह्यात मुलींची पहिली शाळा सुरू केली.
महात्मा ज्योतिबा फुले यांच्यासारखे पती त्यांना भेटल्यामुळे, त्यांच्या मदतीने सावित्रीबाई फुलेंना सतत पुढे जाण्याकरीता प्रेरणा मिळत होती. खरंतर मित्रांनो, महात्मा ज्योतिबा फुले हे सावित्रीबाई फुलेंचे केवळ पतीच नव्हते, तर ते त्यांचे एक चांगले गुरू, त्यांचा आधारस्तंभ आणि संरक्षक देखील होते.महात्मा ज्योतिबा फुलेंना सावित्रीबाई फुलेंचा खूप अभिमान वाटत असे. सावित्रीबाईंच्या कार्याचे ते सतत कौतुक करून, असेच कार्य सावित्रीबाईंनी नित्यपणे करावे यासाठी ते त्यांना प्रेरणा देत असत, शिवाय त्यांचा उत्साह देखील वाढवित असत.
मित्रहो, आपल्याला माहीत आहे की ज्यावेळी महात्मा ज्योतिबा फुले यांचा विवाह सावित्रीबाईंसोबत झालं, त्यावेळेस सावित्रीबाई फुले या शिक्षीत नव्हत्या. पण, लग्नानंतर ज्योतिबांनी त्यांना लिहावाचावयास शिकविले. तस पाहिलं, तर तो काळच स्त्रियांच्या दृष्टीकोनातुन फारसा चांगला काळ नव्हता.याकाळात स्त्रियांना शिक्षणाची देखील अनुमती नसल्याने सावित्रीबाईंच्या शिक्षणाकरीता महात्मा ज्योतिबांच्या परिवाराने सुद्धा सुरुवातीला फार विरोध केला. हळूहळू ज्योतिबांच्या परिवाराच्या स्त्रीशिक्षणाच्या विरोधाने इतके प्रखर रुप धारण केले की, जोतिबांच्या घरी यावरून वाद होऊ लागले.
ज्योतिबांच्या परिवारावर समाजातील चालिरीतींचा पगडा खूप होता तसेच, समाजातील अनेक कटु लोकांबद्दलची भीती त्यांच्या मनात ठासून भरली होती. खरंतर, याच भितीने ज्योतिबांच्या घरच्यांनी महात्मा ज्योतिबा फुले आणि सावित्रीबाई फुले या दोघांनाही आपल्या घराबाहेर काढले.
परंतु, महात्मा ज्योतिबांनी सावित्रीबाईंचे शिक्षण सुरूच ठेवले व त्यांचा प्रवेश एका प्रशिक्षण शाळेत करविला. समाजाच्या इतक्या भीषण विरोधानंतर देखील सावित्रीबाई फुलेंनी आपले शिक्षण पुर्ण केले. अशा रीतीने, सावित्रीबाई फुलेंनी आपले सगळे शिक्षण पुर्ण केल्यानंतर या शिक्षणाचा उपयोग समाजातील महिलांना शिक्षीत करण्याकरीता आपण करावा असा विचार सावित्रीबाईंनी केला.
पण, माझ्या या माऊलीचा हा विचार एखाद्या अवघड आव्हानापेक्षा कमी नव्हता हे खरं! कारण, एकतर त्या काळात महिलांना शिक्षणाची परवानगी नव्हती आणि त्यात सावित्रीबाई फुलेंनी समाजातील चालिरितींच्या विरोधात जाऊन आधीच स्वतःचे शिक्षण पूर्ण केले होते. त्यामुळे, सावित्रीबाईंना त्यांचा हा विचार सत्यात उतरवण्यासाठी खुप संघर्ष करावा लागला.त्यावेळच्या समाजातील अमानुष रुढी, चालीरीती आणि परंपरा तोडण्यासाठी सावित्रीबाईंनी आपले पती ज्योतिबा फुले यांच्या साहाय्याने इसवी सन १८४८ साली मुलींची पहिली शाळा स्थापन केली.
मित्रांनो, सावित्रीबाई फुले आणि महात्मा ज्योतिबा फुले यांनी स्थापित केलेली ही शाळा म्हणजे आपल्या भारत देशातील मुलींकरता सुरू होणारे पहिले महाविद्यालय ठरले. सुरुवातीला मुलींच्या या पहिल्या महाविद्यालयात एकूण नऊ मुलींनी प्रवेश घेतला होता. स्वतः सावित्रीबाई फुले ह्या या शाळेच्या मुख्याध्यापिका बनल्या होत्या आणि अश्या तऱ्हेने सावित्रीबाई फुले या आपल्या भारत देशाच्या पहिल्या महिला शिक्षीका देखील बनल्या. मला याठिकाणी सावित्रीबाई फुलेंनी आपणा सर्वांना दिलेला एक उपदेश सांगावासा वाटतो, ती म्हणजे,
सावित्रीबाई म्हणायच्या: वेळ विनाकारण व्यर्थ घालवु नका! जा आणि शिक्षण प्राप्त करा!
शिक्षणाची महती माहीत असणाऱ्या सावित्रीबाईंनी मुलींची पहिली शाळा तर सुरू केली, पण पुढे या शाळेत मुलींची संख्या वाढत गेली. मित्रहो, अस्पृश्य समाजातील मुलींची संख्या यात लक्षणीय होती. पण, याच दरम्यान सावित्रीबाई फुलेंच्या समस्या देखील वाढत गेल्या.
सावित्रीबाई फुले ज्यावेळी मुलींना शिकविण्याकरीता आपल्या घरातून निघत असत, त्यावेळी घर ते महाविद्यालय हे अंतर पार करताना त्यांना अनेक कटु अनुभवांना सामोरे जावे लागत असे. सावित्रीबाईंवर शेण, दगड, कचरा फेकण्यात येते असे, त्यांना शिवीगाळ केली जात असे, तरीदेखील त्या त्यांच्या निश्चयापासुन डगमगल्या नाहीत, ध्येयापासुन परावृत्त झाल्या नाहीत.
सावित्रीबाईंनी आपल्या पूर्ण आत्मविश्वासाने आलेल्या प्रत्येक प्रसंगाचा सामना केला आणि स्त्रिशिक्षणाची प्रज्वल अशी ज्योत आपल्या मनात कायम तेवत ठेवली. सावित्रीबाई फुलेंनी पती ज्योतिबा फुले यांच्या मदतीने, इतर कुणाचेही आर्थिक सहाय्य न घेता दिनांक १ जानेवारी १८४८ पासुन ते १५ मार्च १८५२ पर्यंत मुलींच्या शिक्षणाकरीता अठरा शाळा सुरू केल्या.शिवाय, इसवी सन १८४९ साली पुणे येथील उस्मान शेख या मुस्लीम बांधवाच्या घरी मुस्लिम महिलांना आणि लहान मुलांना शिक्षीत करण्याच्या उद्देशाने त्यांनी तेथे सुद्धा मुलींची शाळा सुरू केली. महिलांच्या शिक्षणाच्या ध्येयाने प्रेरीत असणाऱ्या सावित्रीबाई सतत या क्षेत्रात अहोरात्र काम करीत राहिल्या.
मित्रांनो, सावित्रीबाई फुले या कवियत्री म्हणुन देखील या समाजाला परिचीत आहेत, “काव्यफुले” आणि “बावनकशी सुबोधरत्नाकर” यात त्यांच्या काव्यरचना आज देखील आपल्याला पाहता येतात. मित्रांनो, जुलै १८८७ मध्ये ज्योतिरावांना पक्षाघाताचा आजार झाला. त्यांचे उजवे अंग लुळे पडले. त्यांच्या आजारपणात सावित्रीबाईंनी त्यांची अहोरात्र शुश्रुषा केली.परंतू, २८ नोव्हेंबर १८९० रोजी ज्योतिरावांचे त्या आजारात निधन झाले. त्याकाळी, अत्यंयात्रेच्यावेळी जो टिटवे धरत असे त्याला वारसा हक्क मिळत असल्याने, वारसा हक्क मिळवण्यासाठी ज्योतिरावांचे पुतणे आडवे आले आणि ज्योतिरावांचा दत्तक पुत्र यशवंतरावा यांना ते विरोध करू लागले.त्यावेळेस, सावित्रीबाई फुले धैर्याने पुढे आल्या आणि स्वत: त्यांनी टिटवे धरले. सावित्रीबाई फुले इतक्या दुखः त असतानाही, त्या अंत्ययात्रेच्या अग्रभागी चालल्या आणि स्वत:च्या हाताने ज्योतिरावांच्या पार्थिवाला अग्नी दिली. जेंव्हा महात्मा ज्योतिबा फुले यांचे निधन झाले तेंव्हा सावित्रीबाई फुलेंना आपल्या पतीच्या निधनाचा जोरदार धक्का बसला होता.
पण तरीसुद्धा ज्योतिबा फुलेंच्या निधनानंतर त्या सतत कार्यमग्न राहिल्या आणि समाजाचे ऋण फेडत राहिल्या. मित्रहो, यशवंतराव हा एका विधवेचा मुलगा असल्याने, त्याला कुणीही मुलगी द्यायला तयार नव्हते.अशावेळी, कार्यकर्ता ज्ञानोबा कृष्णाजी ससाणे यांच्या राधा नावाच्या मुलीशी दिनांक ४ फेब्रुवारी १८८९ रोजी यशवंत रावांचा विवाह सावित्रीबाई फुलेंनी करून दिला. खरंतर, हाच आपल्या महाराष्ट्रातील पहिला आंतरजातीय विवाह होय. काही काळानंतर, इसवी सन १८९७ साली पुण्यात महाभयंकर अशी “प्लेगची” साथ सुरू झाली.
या प्लेगच्या साथीमध्ये सावित्रीबाईंनी स्वतःच्या प्राणाची पर्वा न करता रूग्णांची सेवासुश्रृषा केली आणि रुग्णांची सेवा करीत असतानाच सावित्रीबाई फुलेदेखील प्लेगच्या या आजाराने ग्रासल्या गेल्या. सावित्रीबाई फुले यांच्यावर अनेक उपचार करण्यात आले होते, पण ते सर्व निष्फळ ठरले आणि शेवटी या महान माऊलीचे निधन दिनांक १० मार्च १८९७ रोजी झाले.
अशा रीतीने मित्रांनो, क्रांतिज्योती सावित्रीबाई फुलेंनी संपूर्ण जगाचा कायमचा निरोप घेतला. मित्रहो, समाजाप्रती असलेल्या त्यांच्या अतुल्य अश्या योगदानाला आपण सर्वांनी कधीही विसरता कामा नये. माझ्या या माउलीला महिलांच्या शिक्षणाच्या क्षेत्रात केलेल्या कार्यामुळे त्यांना अनेक पुरस्कांरानी सन्मानित करण्यात आले होते.शिवाय, महाराष्ट्र सरकारने आणि केंद्र सरकारने त्यांच्या नावाने अनेक पुरस्कारांची निर्मीती सुद्धा केली आणि त्यांच्या सन्मानार्थ एक डाक तिकीट देखील काढण्यात आले.
अशा या थोर क्रांतिज्योती, ज्ञानज्योती, ज्ञानदाति सावित्रीबाई ज्योतिबा फुले यांना माझा मानाचा त्रिवार मुजरा
सुजाण पालकत्व निबंध I SUJAN PALAKATW NIBANDH
" 🚩जिजाऊ ते सावित्रीबाई
सन्मान महाराष्ट्रांच्या लेकींचा 🚩"
अभियान
क्रांतीज्योती सावित्रीबाई फुले जयंती भाषण मराठी १। SAVITRI BAI FULE JAYANTI BHASHAN MARATHI 1
सावित्रीबाई फुले यांचा जन्म ३ जानेवारी, १८३१ साली महाराष्ट्रातील सातारा जिल्ह्यात असलेल्या नायगांव येथील दलित कुटुंबात झाला. त्यांचा वडिलांचे नाव खंडोजी नेवसे होते. १८४० साली नऊ वर्षाच्या वयात त्यांचे लग्न ज्योतिबा फुले यांच्याशी लावण्यात आले. ज्योतीराव फुले हे एक सामाजिक कार्यकर्ता होते. ज्या वेळी सावित्रीबाईंचे लग्न झाले तेव्हा त्यांचे काहीही शिक्षण झाले न होते. सावित्रीबाईंच्या समाज कार्यात जोतिबाची त्यांना भरपूर साथ मिळाली. त्यांनी सावित्रीबाईंना घरातच शिकवणे सुरू केले. जोतिबांच्या या कार्याला सावित्रीबाईंच्या वडिलांचा विरोध होता, पण तरीही जोतिबांनी सावित्रीबाईंना शिकवणे सुरू ठेवले. या नंतर त्यांनी सावित्रीबाईंचे एडमिशन एका विद्यालयात केले. समाजातील लोक याला विरोध करू लागले. पण त्या कडे लक्ष न देता सावित्रीबाईंनी आपले शिक्षण पूर्ण केले.
शिक्षण पूर्ण झाल्यावर त्या स्त्री शिक्षणासाठी कार्य करायला लागल्या. ज्योतिबा फुलेंच्या सहकार्याने त्यांनी वर्ष १८४८ साली पुण्यातील भिडे वाड्यात मुलींसाठी पहिले विद्यालय सुरू केले. या शाळेत त्या काळात केवळ ९ मुलींनी प्रवेश घेतला. सावित्रीबाई या शाळेच्या मुख्याध्यापिका होत्या. त्या काळात दलित व स्त्रियांना शिक्षणाचा अधिकार न होता. ज्या वेळी सावित्रीबाई मुलींना शिकवायला जात असता तेव्हा रस्त्यांना जात असताना लोक त्यांच्यावर शेण व कचरा फेकत असतं. तरीही त्यांनी आपले कार्य सुरू ठेवले. ज्योतिबा फुले यांना समाजातील इतर लोकांद्वारे धमक्या मिळू लागल्या, या धमक्यांना घाबरून जोतिबांच्या वडिलांनी त्यांना घरातून काढून दिले.
सावित्रीबाई फुले या देशाच्या प्रथम महिला महिला मुख्यद्यापिका आणि नारी मुक्त आंदोलनाच्या नेता होत्या. एकणाविसव्या शतकात त्यांनी अस्पृश्यता, सतीप्रथा, बाल विवाह, विधवा विवाह ई. क्रुरिती विरुद्ध सुद्धा कार्य केले. सावित्रीबाई फुले यांनी आत्महत्या करायला जात असलेल्या एक गर्भवती विधवा ब्राह्मण महिला, काशीबाई ह्यांना वाचवून आपल्या घरी डिलिवरी केले. त्यांचा मुलगा यशवंत याला आपला दत्तक पुत्र म्हणून मोठे केले. २८ नोव्हेंबर १८९० साली ज्योतिबा फुले यांचा मृत्यू झाला. जोतिबांच्या राहिलेल्या कार्याला पूर्ण करणे सावित्रीबाईंनी आपले कर्तव्य समजले. आपले पूर्ण आयुष्य त्यांनी दलित व वाचीतांच्या अधिकारांसाठी घालून दिले. १८९७ साली देशात प्लेग ची साथ पसरली होती. सावित्रीबाई या प्लेग च्या रुग्णांची पूर्ण श्रध्देने सेवा करीत होत्या. प्लेग संक्रमित लोकांची सेवा करीत असतानाच त्यांनाही प्लेग झाला व १० मार्च १८९७ ला प्लेग मुळेच त्यांचे निधन झाले. आज जगात वाढत असलेल्या स्त्री सशक्तीकरणाची सुरुवात सावित्रीबाई व जोतिबांच्या प्रयत्नामुळेच संभव होती. अश्या या महान समाज सुधारकांना माझा प्रणाम.
क्रांतीज्योती सावित्रीबाई फुले जयंती भाषण मराठी २। SAVITRI BAI FULE JAYANTI BHASHAN MARATHI 2
जिच्यामुळे शिकले दिन दुबळ्यांचे
मुली अन् मुले |
ती ज्ञानदाती, ती ज्ञानज्योती होती
सावित्रीबाई फुले |
सावित्रीबाई फुले भाषण मराठी सूर्या प्रमाणे तेज दिसणारे व्यासपीठ, चंद्राप्रमाणे शितल छाया देणारे सुज्ञ परिक्षक आणि चांदण्यांप्रमाणे चमचमणारे सर्व रसिक श्रोतेहो! मित्रहो पहिल्यांदा, मी या कार्यक्रमाच्या आयोजकांचे आणि अध्यक्षस्थानी विराजमान झालेल्या महोदयांचे मनापासून आभार मानते. कारण, आज त्यांच्यामुळे मला याठिकाणी भाषण करण्याची सुवर्णसंधी मिळतेय. तरी मित्रांनो, आजचा माझ्या भाषणाचा विषय आहे सावित्रीबाई फुले. भारतीय प्रथम शिक्षिका, मुख्याध्यापिका, भारतीय स्त्री मुक्तीच्या आणि स्त्री शिक्षणाच्या प्रणेत्या क्रांतिज्योती सावित्रीबाई फुले यांना मी सर्वप्रथम वंदन करते.
कारण, त्यांच्यामुळे मी याठिकाणी भाषण करण्यासाठी उभी आहे. कदाचित त्या नसत्या, तर मी आणि माझ्यासारख्या कित्येक मुली आजही चुल आणि मुल धरून बसल्या असत्या; हे सत्य आम्हां कुणालाही नाकारता येणार नाही. मित्रहो, अशा थोर ज्ञानज्योती सावित्रीबाई फुले यांचा जन्म हा दिनांक ३ जानेवारी १८३१ रोजी आपल्या महाराष्ट्र राज्यातील सातारा जिल्ह्यातील नायगाव या एका छोट्याश्या गावी झाला.
सावित्रीबाई फुले यांच्या वडिलांचे नाव खंडोजी नेवसे आणि आईचे नाव लक्ष्मीबाई असे होते. इसवी सन १८४० मध्ये वयाच्या अवघ्या नवव्या वर्षी सावित्रीबाई फुले यांचा विवाह महात्मा ज्योतिबा फुले या थोर विचारवंतासोबत संपन्न झाला. महात्मा ज्योतिबा फुले हे स्वत: एक महान विचारवंत, दानशूर व्यक्तिमत्त्व, विद्वान, कार्यकर्ते, समाजसुधारक, लेखक, तत्वज्ञ, संपादक आणि क्रांतिकारक देखील होते.
ज्यावेळी सावित्रीबाई फुले यांचे लग्न महात्मा ज्योतिबा फुले यांच्यासोबत झाले तेंव्हा सावित्रीबाई या शिक्षित नव्हत्या, तर त्या अशिक्षित होत्या. सावित्रीबाईंना लिहिता-वाचता काही येत नव्हतं, त्यांची अक्षरांशी काहीएक ओळख नव्हती. परंतू, लग्नानंतर ज्योतीबांनी सावित्रीबाई फुले यांना लिहायला आणि वाचायला शिकवले. त्यांची अक्षरांशी ओळख करून दिली. सुरुवातीला, सावित्रीबाईंना शिक्षण ही संकल्पनाच खूप कठीण वाटत होती.
मात्र, महात्मा फुलेंनी त्यांना इतक्या चांगल्या पद्धतीने शिकवायला सुरुवात केली की, हळूहळू सावित्रीबाई फुलेंना देखील शिकण्यामध्ये रस येऊ लागला. त्यांना ज्योतीबांची शिकवणं इतकी आवडली की त्या खूप कमी काळात अनेक नवनवीन गोष्टी शिकल्या. मित्रहो, काही काळानंतर याच माझ्या सावित्रीबाईंनी केवळ दलित समाजातीलच नव्हे, तर संपूर्ण भारत देशातील ‘पहिल्या महिला शिक्षिका’ म्हणून गौरव देखील प्राप्त केला.
खरंतर, सावित्रीबाई फुलेंच्या काळी तत्कालीन मुलींची अवस्था ही अत्यंत दयनीय आणि खूप बिकट होती. त्याकाळच्या मुलींना किंवा स्त्रियांना वाचन-लेखन करण्यासही परवानगी नव्हती. त्यामुळे, त्याकाळच्या कितीतरी मुली आणि स्त्रिया या शिक्षणापासून वंचित होत्या. त्यांचं आणि शिक्षणाचं खूप दूरवरचं नात होत. शिवाय, त्यांच्या मनात शिक्षण घेण्याची इच्छा असतानाही केवळ समाजातील कर्मठ आणि कठोर हृदयी लोकांमुळे त्यांना शिक्षण घेता येत नव्हते. त्यामुळे, समाजातील ही अमानुष आणि घातक पद्धत मोडण्यासाठी तसेच, मुलींना त्यांच्या शिक्षणाचा हक्क मिळवून देण्यासाठी आपल्या थोर ज्योतिबा फुले आणि सावित्रीबाई फुले यांनी इसवी सन १८४८ मध्ये मुलींसाठीची पहिली शाळा महाराष्ट्र राज्यातील पुणे जिल्ह्यात स्थापन केली.
मित्रहो, आपल्या भारतात मुलींसाठी सुरु होणारी ही पहिली महिला शाळा होती आणि या शाळेमध्ये स्वत: सावित्रीबाई फुले मुलींना शिकवण्यासाठी जात असत. पण मित्रांनो, शाळेत जाऊन मुलींना शिकवणे हे आपल्याला वाटते तितके अजिबात सोपे नव्हते.
मुलींना शिकवण्यासाठी तसेच, स्त्रियांना शिक्षण मिळवून देण्यासाठी सावित्रीबाई फुले यांना लोकांच्या कडक विरोधाचा सामना करावा लागला. सावित्रीबाई फुलेंनी समाजातील केवळ मुलींच्या शिक्षणाला विरोध करणाऱ्या लोकांकडून होणारे स्वतःचे अपमान सहन केले नाहीत, तर त्यांना त्या मुलींच्या घरच्यांकडून सुद्धा अनेक शिव्या आणि बदनाम्या सहन कराव्या लागत होत्या.
समाजातील या कर्मठ लोकांनी सावित्रीबाई फुले यांच्यावर फेकलेल्या दगडांचा फटका देखील माझ्या माईला निमुटपणे सहन करावा लागत होता.
मित्रहो, आपणा सर्वांच्या प्रिय असलेल्या सावित्रीबाई फुले या माऊली मुलींना शिकवण्यासाठी शाळेत जात असताना; समाजातील धर्माचे कंत्राटदार आणि स्त्री-शिक्षणाचे कडक विरोधी हे आपल्या सावित्रीबाई फुलेंवर कचरा, गाळ आणि शेणच नव्हे, तर मानवी मलदेखील त्यांच्यावर टाकत असत.
खरंच, यावरून आपल्याला लक्षात येते की त्यावेळच्या माणसांची अशा प्रकारची अमानुष वागणूक कोणत्या थरापर्यंत जाणारी होती. पण, समाजातील या विकृत विचारांच्या माणसांमुळे सावित्रीबाईंचे कपडे खूप घाण व्हायचे, म्हणून या माऊली अंगावर नेसलेली साडी सोडून आणखी एक ज्यादाची साडी आपल्याबरोबर शाळेत येताना आणायच्या. शाळेत आल्यावर शेणाने आणि मल्लाने घाण झालेली साडी बदलून आपल्या सोबत आणलेली साडी त्या परिधान करायच्या. पण मित्रांनो, इतके असूनही त्यांनी समाजासमोर कधीही हार मानली नाही आणि महिलांचे शिक्षण, सामाजिक कार्य तसेच, सामाजिक उत्थान यांचे कार्य त्यांनी अखंडपणे चालूच ठेवले.
शिवाय, महिलांच्या शिक्षणासह सावित्रीबाई फुलेंनी विधवांची दुर्दैवी परिस्थिती पाहता, विधवा पुनर्विवाह देखील सुरू केला. जेणेकरून, विधवा असलेल्या स्त्रियांना त्यांचे आयुष्य नव्याने सुरू करण्याची संधी मिळेल आणि समाजासमोर त्यांचे विधवा असलेले रूपही नाहीसे होईल. खरंतर, याच उद्देशाने इसवी सन १८५४ मध्ये सावित्रीबाई फुलेंनी विधवा असलेल्या स्त्रियांसाठी आश्रम बांधले.त्याचबरोबर, सावित्रीबाई फुलेंच्या काळात स्त्रीभ्रूणहत्या देखील मोठ्या प्रमाणात होत होती. त्यामुळे, स्त्री-बालहत्या रोखण्यासाठी सावित्रीबाई फुलेंनी स्वतः नवजात मुलांसाठी एक आश्रम उघडला आणि त्या मुलांचे संगोपन तसेच पालनपोषण त्या स्वतःच करू लागल्या.
मित्रहो, आज आपल्या भारत देशातील स्त्री-भ्रूणहत्येचा वाढता कल पाहता, त्या काळात स्त्री-बालहत्याच्या समस्येवर लक्ष केंद्रित करणे आणि ते थांबवण्याचा प्रयत्न करणे किती कठीण काम होते, हे आपल्याला येथे समजून येते.
शिवाय, सावित्रीबाई फुलेंनी विधवांची अवस्था सुधारण्यासाठी खूप परिश्रम घेतले. मित्रांनो, त्याकाळच्या समाजात एक प्रचलित पद्धत अशी होती की, एखाद्या स्त्रीचा जर पती मयत झाला तर, त्या स्त्रीने स्वतःच्या पतीसोबत सती जावे. समाजाने तयार केलेल्या या जीवघेण्या पद्धतीच्या विरोधात माझ्या सावित्रीबाई फुले उभे राहिल्या आणि सती प्रथा रोखण्यासाठी तसेच, विधवांच्या पुनर्विवाहास प्रोत्साहन देण्यासाठी त्यांनी आपले अखंड प्रयत्न हे चालूच ठेवले.
मित्रांनो, एक गोष्ट मला याठिकाणी आवर्जून सांगावीशी वाटते ती म्हणजे, सावित्रीबाई फुले यांनी पतीसमवेत काशिबाई नावाच्या एका गरोदर विधवा महिलेला आत्महत्या करण्यापासून रोखले आणि फक्त त्यांनी त्या महिलेला आणि तिच्या पतीला आत्महत्येपासून परावृत्त केले नाही तर त्या दोघांनाही आपल्या घरीच ठेवले, विशेष करून त्या महिलेची आपल्या बहिणीप्रमाने काळजी घेतली आणि वेळेवर तिची प्रसुती देखील केली. प्रसूतीनंतर काशीबाई नावाच्या त्या महिलेला एक गोंडस मुलगा झाला. दिसायला इतका सुंदर आणि सर्वांना आकर्षित करणारा हा मुलगा, पुढे खूप हुशार आणि समजूतदार देखील बनला. सावित्रीबाईंनी त्या मुलाचे नाव ‘यशवंत’ असे ठेवले होते आणि त्यांनी काशीबाईचा मुलगा यशवंत याला दत्तक मुलगा म्हणून घेतले. त्यांनी त्या मुलाला खूप चांगले शिक्षण दिले जो की नंतर एक प्रसिद्ध डॉक्टरही बनला. यावरून, आपल्याला कळून येतं की सावित्रीबाई फुले यांनी आपल्या स्वतःच्या आयुष्यात कधीही मागे वळून पाहिले नाही, त्या फक्त नित्यपणे आयुष्याच्या प्रवासात एक-एक पाऊल टाकत गेल्या आणि आपले सत्कर्म करत राहिल्या.
मित्रांनो, अशा प्रकारे सावित्रीबाई फुलेंनी आपल्या जीवनकाळात केवळ पुण्यातच अठरा महिला शाळा उघडल्या. इसवी सन १८५४ साली महात्मा ज्योतिबा फुले आणि सावित्रीबाई फुले यांनी अनेक अनाथ आश्रम उघडले. खरंतर, एका व्यक्तीद्वारे भारतात सुरु होणारे हे पहिले अनाथ आश्रम होते.
मित्रहो, अशी अनेक समाजकार्य करत असताना, सावित्रीबाई फुलेंनी अवांछित गर्भधारणेमुळे होणाऱ्या बालहत्या रोखण्यासाठी ‘बालहत्या प्रतिबंधक गृह’ उभारले. सावित्रीबाई फुलेंच्या समाजोत्थान कार्यात काम करीत करीत ज्योतिबा फुले यांनी देखील आपल्या अनुयायांसह २४ सप्टेंबर १८७३ रोजी ‘सत्यशोधक समाज’ अशा नावाची एक संस्था स्थापन केली.
सत्यशोधक समाज या संस्थेचे महात्मा ज्योतिबा फुले हे स्वतः अध्यक्ष होते आणि सावित्रीबाई फुले ह्या या संस्थेच्या महिला विभागाच्या प्रमुख होत्या. या संस्थेचे मुख्य उद्दीष्ट स्पष्ट होते, ते म्हणजे समाजातील शूद्र लोकांना आणि समाजात कमी मानल्या जाणाऱ्या कमी जातीच्या लोकांना उच्च जातीच्या लोकांच्या शोषणापासून मुक्त करणे.
मंडळी, महात्मा ज्योतीबांच्या या कार्यात सावित्रीबाई फुलेंनीही मोलाचे योगदान दिले होते. त्यांचाही या पवित्र कार्यात खूप मोठा वाटा होता. महात्मा ज्योतिबा फुले यांनी आयुष्यभर निम्न जाती, महिला आणि दलित यांच्या उद्धारासाठी काम केले.
महात्मा ज्योतिबा फुले यांच्या या महान कार्यात त्यांची पत्नी सावित्रीबाई फुले यांचे योगदान देखील अनन्य आहे. मित्रांनो, अशी अनेक कार्य करत असताना किंवा समाजामध्ये कोणतीही सुधारणा करण्याआधी कधी-कधी स्वत: महात्मा ज्योतीबा फुले सुद्धा आपली पत्नी सावित्रीबाई फुले यांचे मार्गदर्शन घेत असत.
सावित्रीबाई फुले या आपल्या भारताच्या फक्त प्रथम महिला शिक्षीकाच नव्हत्या, तर त्या एक उत्तम कवियित्री, अध्यापिका, समाजसेविका आणि पहिल्यांदा स्वतः विद्याग्रहण करून समाजातील महिलांची प्रगती करणाऱ्या एक विद्वान नारी देखील होत्या. या व्यतिरीक्त सावित्रीबाई फुलेंना आपल्या भारत देशात ‘महिलांच्या मुक्तिदाता’ असेदेखील म्हटले जाते. त्यांनी आपले संपुर्ण आयुष्य महिलांना शिक्षीत करण्याकरीता आणि त्यांना त्यांचा शिक्षणाचा हक्क मिळवुन देण्याकरीता खर्ची घातले; हे सत्य आपणा कुणालाही नाकारता येणार नाही. अज्ञानी असलेल्या त्यांच्या काळातील समाजातील महिलांना शिक्षणाच्या प्रवाहात आणताना सावित्रीबाईंना अनेक संघर्षांना सामोरे जावे लागले होते, परंतु त्यांनी हा संघर्ष करत असताना कधीही हार मानली नाही.असे महान समाजकार्य करत असताना स्वतःचे धैर्य खचु न देता, स्वतःच्या मनात ठासून भरलेल्या पूर्ण आत्मविश्वासाने सावित्रीबाई फुले या कठोर संघर्षाला सामोरे गेल्या. अशा क्रांतिज्योती सावित्रीबाईंनी इसवी सन १८४८ साली शिक्षणाचे माहेरघर म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या महाराष्ट्रातील पुणे जिल्ह्यात मुलींची पहिली शाळा सुरू केली.
महात्मा ज्योतिबा फुले यांच्यासारखे पती त्यांना भेटल्यामुळे, त्यांच्या मदतीने सावित्रीबाई फुलेंना सतत पुढे जाण्याकरीता प्रेरणा मिळत होती. खरंतर मित्रांनो, महात्मा ज्योतिबा फुले हे सावित्रीबाई फुलेंचे केवळ पतीच नव्हते, तर ते त्यांचे एक चांगले गुरू, त्यांचा आधारस्तंभ आणि संरक्षक देखील होते.महात्मा ज्योतिबा फुलेंना सावित्रीबाई फुलेंचा खूप अभिमान वाटत असे. सावित्रीबाईंच्या कार्याचे ते सतत कौतुक करून, असेच कार्य सावित्रीबाईंनी नित्यपणे करावे यासाठी ते त्यांना प्रेरणा देत असत, शिवाय त्यांचा उत्साह देखील वाढवित असत.
मित्रहो, आपल्याला माहीत आहे की ज्यावेळी महात्मा ज्योतिबा फुले यांचा विवाह सावित्रीबाईंसोबत झालं, त्यावेळेस सावित्रीबाई फुले या शिक्षीत नव्हत्या. पण, लग्नानंतर ज्योतिबांनी त्यांना लिहावाचावयास शिकविले. तस पाहिलं, तर तो काळच स्त्रियांच्या दृष्टीकोनातुन फारसा चांगला काळ नव्हता.याकाळात स्त्रियांना शिक्षणाची देखील अनुमती नसल्याने सावित्रीबाईंच्या शिक्षणाकरीता महात्मा ज्योतिबांच्या परिवाराने सुद्धा सुरुवातीला फार विरोध केला. हळूहळू ज्योतिबांच्या परिवाराच्या स्त्रीशिक्षणाच्या विरोधाने इतके प्रखर रुप धारण केले की, जोतिबांच्या घरी यावरून वाद होऊ लागले.
ज्योतिबांच्या परिवारावर समाजातील चालिरीतींचा पगडा खूप होता तसेच, समाजातील अनेक कटु लोकांबद्दलची भीती त्यांच्या मनात ठासून भरली होती. खरंतर, याच भितीने ज्योतिबांच्या घरच्यांनी महात्मा ज्योतिबा फुले आणि सावित्रीबाई फुले या दोघांनाही आपल्या घराबाहेर काढले.
परंतु, महात्मा ज्योतिबांनी सावित्रीबाईंचे शिक्षण सुरूच ठेवले व त्यांचा प्रवेश एका प्रशिक्षण शाळेत करविला. समाजाच्या इतक्या भीषण विरोधानंतर देखील सावित्रीबाई फुलेंनी आपले शिक्षण पुर्ण केले. अशा रीतीने, सावित्रीबाई फुलेंनी आपले सगळे शिक्षण पुर्ण केल्यानंतर या शिक्षणाचा उपयोग समाजातील महिलांना शिक्षीत करण्याकरीता आपण करावा असा विचार सावित्रीबाईंनी केला.
पण, माझ्या या माऊलीचा हा विचार एखाद्या अवघड आव्हानापेक्षा कमी नव्हता हे खरं! कारण, एकतर त्या काळात महिलांना शिक्षणाची परवानगी नव्हती आणि त्यात सावित्रीबाई फुलेंनी समाजातील चालिरितींच्या विरोधात जाऊन आधीच स्वतःचे शिक्षण पूर्ण केले होते. त्यामुळे, सावित्रीबाईंना त्यांचा हा विचार सत्यात उतरवण्यासाठी खुप संघर्ष करावा लागला.त्यावेळच्या समाजातील अमानुष रुढी, चालीरीती आणि परंपरा तोडण्यासाठी सावित्रीबाईंनी आपले पती ज्योतिबा फुले यांच्या साहाय्याने इसवी सन १८४८ साली मुलींची पहिली शाळा स्थापन केली.
मित्रांनो, सावित्रीबाई फुले आणि महात्मा ज्योतिबा फुले यांनी स्थापित केलेली ही शाळा म्हणजे आपल्या भारत देशातील मुलींकरता सुरू होणारे पहिले महाविद्यालय ठरले. सुरुवातीला मुलींच्या या पहिल्या महाविद्यालयात एकूण नऊ मुलींनी प्रवेश घेतला होता. स्वतः सावित्रीबाई फुले ह्या या शाळेच्या मुख्याध्यापिका बनल्या होत्या आणि अश्या तऱ्हेने सावित्रीबाई फुले या आपल्या भारत देशाच्या पहिल्या महिला शिक्षीका देखील बनल्या. मला याठिकाणी सावित्रीबाई फुलेंनी आपणा सर्वांना दिलेला एक उपदेश सांगावासा वाटतो, ती म्हणजे,
सावित्रीबाई म्हणायच्या: वेळ विनाकारण व्यर्थ घालवु नका! जा आणि शिक्षण प्राप्त करा!
शिक्षणाची महती माहीत असणाऱ्या सावित्रीबाईंनी मुलींची पहिली शाळा तर सुरू केली, पण पुढे या शाळेत मुलींची संख्या वाढत गेली. मित्रहो, अस्पृश्य समाजातील मुलींची संख्या यात लक्षणीय होती. पण, याच दरम्यान सावित्रीबाई फुलेंच्या समस्या देखील वाढत गेल्या.
सावित्रीबाई फुले ज्यावेळी मुलींना शिकविण्याकरीता आपल्या घरातून निघत असत, त्यावेळी घर ते महाविद्यालय हे अंतर पार करताना त्यांना अनेक कटु अनुभवांना सामोरे जावे लागत असे. सावित्रीबाईंवर शेण, दगड, कचरा फेकण्यात येते असे, त्यांना शिवीगाळ केली जात असे, तरीदेखील त्या त्यांच्या निश्चयापासुन डगमगल्या नाहीत, ध्येयापासुन परावृत्त झाल्या नाहीत.
सावित्रीबाईंनी आपल्या पूर्ण आत्मविश्वासाने आलेल्या प्रत्येक प्रसंगाचा सामना केला आणि स्त्रिशिक्षणाची प्रज्वल अशी ज्योत आपल्या मनात कायम तेवत ठेवली. सावित्रीबाई फुलेंनी पती ज्योतिबा फुले यांच्या मदतीने, इतर कुणाचेही आर्थिक सहाय्य न घेता दिनांक १ जानेवारी १८४८ पासुन ते १५ मार्च १८५२ पर्यंत मुलींच्या शिक्षणाकरीता अठरा शाळा सुरू केल्या.शिवाय, इसवी सन १८४९ साली पुणे येथील उस्मान शेख या मुस्लीम बांधवाच्या घरी मुस्लिम महिलांना आणि लहान मुलांना शिक्षीत करण्याच्या उद्देशाने त्यांनी तेथे सुद्धा मुलींची शाळा सुरू केली. महिलांच्या शिक्षणाच्या ध्येयाने प्रेरीत असणाऱ्या सावित्रीबाई सतत या क्षेत्रात अहोरात्र काम करीत राहिल्या.
मित्रांनो, सावित्रीबाई फुले या कवियत्री म्हणुन देखील या समाजाला परिचीत आहेत, “काव्यफुले” आणि “बावनकशी सुबोधरत्नाकर” यात त्यांच्या काव्यरचना आज देखील आपल्याला पाहता येतात. मित्रांनो, जुलै १८८७ मध्ये ज्योतिरावांना पक्षाघाताचा आजार झाला. त्यांचे उजवे अंग लुळे पडले. त्यांच्या आजारपणात सावित्रीबाईंनी त्यांची अहोरात्र शुश्रुषा केली.परंतू, २८ नोव्हेंबर १८९० रोजी ज्योतिरावांचे त्या आजारात निधन झाले. त्याकाळी, अत्यंयात्रेच्यावेळी जो टिटवे धरत असे त्याला वारसा हक्क मिळत असल्याने, वारसा हक्क मिळवण्यासाठी ज्योतिरावांचे पुतणे आडवे आले आणि ज्योतिरावांचा दत्तक पुत्र यशवंतरावा यांना ते विरोध करू लागले.त्यावेळेस, सावित्रीबाई फुले धैर्याने पुढे आल्या आणि स्वत: त्यांनी टिटवे धरले. सावित्रीबाई फुले इतक्या दुखः त असतानाही, त्या अंत्ययात्रेच्या अग्रभागी चालल्या आणि स्वत:च्या हाताने ज्योतिरावांच्या पार्थिवाला अग्नी दिली. जेंव्हा महात्मा ज्योतिबा फुले यांचे निधन झाले तेंव्हा सावित्रीबाई फुलेंना आपल्या पतीच्या निधनाचा जोरदार धक्का बसला होता.
पण तरीसुद्धा ज्योतिबा फुलेंच्या निधनानंतर त्या सतत कार्यमग्न राहिल्या आणि समाजाचे ऋण फेडत राहिल्या. मित्रहो, यशवंतराव हा एका विधवेचा मुलगा असल्याने, त्याला कुणीही मुलगी द्यायला तयार नव्हते.अशावेळी, कार्यकर्ता ज्ञानोबा कृष्णाजी ससाणे यांच्या राधा नावाच्या मुलीशी दिनांक ४ फेब्रुवारी १८८९ रोजी यशवंत रावांचा विवाह सावित्रीबाई फुलेंनी करून दिला. खरंतर, हाच आपल्या महाराष्ट्रातील पहिला आंतरजातीय विवाह होय. काही काळानंतर, इसवी सन १८९७ साली पुण्यात महाभयंकर अशी “प्लेगची” साथ सुरू झाली.
या प्लेगच्या साथीमध्ये सावित्रीबाईंनी स्वतःच्या प्राणाची पर्वा न करता रूग्णांची सेवासुश्रृषा केली आणि रुग्णांची सेवा करीत असतानाच सावित्रीबाई फुलेदेखील प्लेगच्या या आजाराने ग्रासल्या गेल्या. सावित्रीबाई फुले यांच्यावर अनेक उपचार करण्यात आले होते, पण ते सर्व निष्फळ ठरले आणि शेवटी या महान माऊलीचे निधन दिनांक १० मार्च १८९७ रोजी झाले.
अशा रीतीने मित्रांनो, क्रांतिज्योती सावित्रीबाई फुलेंनी संपूर्ण जगाचा कायमचा निरोप घेतला. मित्रहो, समाजाप्रती असलेल्या त्यांच्या अतुल्य अश्या योगदानाला आपण सर्वांनी कधीही विसरता कामा नये. माझ्या या माउलीला महिलांच्या शिक्षणाच्या क्षेत्रात केलेल्या कार्यामुळे त्यांना अनेक पुरस्कांरानी सन्मानित करण्यात आले होते.शिवाय, महाराष्ट्र सरकारने आणि केंद्र सरकारने त्यांच्या नावाने अनेक पुरस्कारांची निर्मीती सुद्धा केली आणि त्यांच्या सन्मानार्थ एक डाक तिकीट देखील काढण्यात आले.
अशा या थोर क्रांतिज्योती, ज्ञानज्योती, ज्ञानदाति सावित्रीबाई ज्योतिबा फुले यांना माझा मानाचा त्रिवार मुजरा
